Ogólne tendencje na rynku pracy

Rynek pracy jest inkluzywny, gdy nikogo nie wyklucza, integruje społecznie i umożliwia podjęcie dobrego zatrudnienia tym wszystkim, którzy chcą pracować. Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju istotne jest wzmocnienie pozycji na rynku pracy tych osób, które zazwyczaj mają na nim mniejsze szanse, w tym kobiet, osób najmłodszych i najstarszych, z niepełnosprawnością, zamieszkałych na wsi. W Polsce ich sytuacja, choć nadal trudniejsza od przeciętnej, w 2020 r. przeważnie była lepsza niż pięć lat wcześniej. Sprzyjały temu ogólne korzystne zmiany na rynku pracy, na tyle znaczne w latach 2015-2019, że w 2020 r. sytuacja w tym obszarze pozostała relatywnie stabilna, pomimo pandemii Covid-19.

Poziom aktywności zawodowej mieszkańców Polski w latach 2015-2020 nie zmienił się istotnie. Według BAEL w tym okresie aktywnych zawodowo (miało pracę lub jej poszukiwało) było ok. 56% ludności ogółem¹. Pozytywne zmiany zaobserwowano natomiast w ich statusie na rynku pracy. Od 2015 r. przybyło ok. 300 tys. osób pracujących (do 16,4 mln w 2020 r.), a wskaźnik zatrudnienia poprawił się (z blisko 52% do ponad 54%). Wyraźnemu ograniczeniu uległo bezrobocie: liczba bezrobotnych spadła o blisko 60% do niespełna 540 tys., a stopa bezrobocia zmniejszyła się z 7,5% do 3,2% i była jedną z najniższych w UE.

Rynek pracy a miejsce zamieszkania

Sytuacja poprawiła się zarówno w miastach, jak i na wsi. Aktywność zawodowa i poziom zatrudnienia mieszkańców wsi w latach 2015-2020 były podobne jak mieszkańców miast. Mieszkańcy wsi byli natomiast nieco częściej niż osoby w miastach dotknięci bezrobociem. W 2020 r. ta różnica była nieznaczna (stopa bezrobocia na wsi wyniosła 3,3%, a w miastach 3,1%).

We wszystkich województwach w latach 2015-2020 zatrudnienie zwiększyło się, a bezrobocie spadło (choć w niektórych regionach w 2020 r. odnotowano niekorzystne zmiany). Utrzymało się terytorialne zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy: w 2020 r. współczynnik aktywności zawodowej kształtował się od 53% w województwie śląskim do 60% w województwie mazowieckim, a wskaźnik zatrudnienia od 51% do 58% w tych samych województwach. Inaczej natomiast wyglądało zróżnicowanie regionalne bezrobocia: największą stopą bezrobocia charakteryzowało się województwo lubelskie (5,7%) a najmniejszą – wielkopolskie (1,8%). Mapa bezrobocia wg BAEL nieco zmieniła się w porównaniu z 2015 r., kiedy tym problemem najbardziej dotknięte było województwo podkarpackie. Dodatkowo, różniła się od tej opartej na rejestrze bezrobotnych, według której województwem o największej skali tego zjawiska w 2020 r. było warmińsko-mazurskie.

Aktywność kobiet na rynku pracy

Kobiety nadal były mniej aktywne na rynku pracy niż mężczyźni. W latach 2015-2020 stanowiły ok. 45% osób aktywnych zawodowo i ponad 60% biernych zawodowo, a współczynnik aktywności zawodowej wśród nich wynosił ok. 48% (wobec ok. 65% wśród mężczyzn). Znaczny wpływ na to miał niższy wiek emerytalny kobiet niż mężczyzn. Jednak również w populacji w wieku produkcyjnym² aktywność zawodowa była mniej powszechnym zjawiskiem wśród kobiet niż wśród mężczyzn (w 2020 r. dotyczyła 73% kobiet wobec 82% mężczyzn). Mniejsza aktywność zawodowa żeńskiej populacji wynikała również z większego obciążenia obowiązkami opiekuńczymi. Opieka nad dziećmi, ciężko chorymi osobami dorosłymi albo inne zobowiązania osobiste lub rodzinne w 2020 r. były najbardziej powszechną przyczyną bierności zawodowej kobiet w wieku 25-59 lat (dotyczyła ona 65% biernych zawodowo kobiet wobec zaledwie 17% mężczyzn), występującą częściej niż pięć lat wcześniej (kiedy powoływało się na nią niespełna 52% biernych zawodowo kobiet).

Sytuacja aktywnych zawodowo kobiet na rynku pracy w 2020 r. była lepsza niż pięć lat wcześniej. Pod niektórymi względami pozostała ona jednak słabsza od sytuacji mężczyzn, choć to kobiety częściej posiadały wyższe wykształcenie (legitymowało się nim 58% kobiet w wieku 30-34 lata wobec 37% mężczyzn w tej samej grupie wieku). Kobiety nadal były nieco bardziej niż mężczyźni zagrożone bezrobociem. Jednak przy ogólnym spadku natężenia tego zjawiska, różnica między stopą bezrobocia wśród kobiet i wśród mężczyzn w 2020 r. była niewielka (3,3% wobec 3,1%). Pomimo poprawy, znacznie słabszy niż wśród mężczyzn pozostał natomiast wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet (46% wobec 63%) i dotyczyło to również populacji w wieku produkcyjnym (70% wobec 79%). Niezmiennie zatrudnienie było mniej powszechne wśród matek małych dzieci niż przeciętnie wśród kobiet (przy czym wraz ze wzrostem liczby posiadanych dzieci, wskaźnik zatrudnienia kobiet malał). W przeciwieństwie do ogólnych tendencji, w okresie pięciu lat wskaźnik zatrudnienia wśród matek małych dzieci zmniejszył się.

Utrzymały się różnice pomiędzy płacami mężczyzn a płacami kobiet. Luka płacowa w Polsce, choć jedna z najmniejszych w UE, nieco zwiększyła się: w 2019 r. mężczyźni zarabiali średnio o blisko 9% więcej niż kobiety, podczas gdy w 2015 r. ta przewaga wynosiła ok. 7%. Zmniejszyła się luka płacowa sektorze prywatnym, gdzie była dużo wyższa niż w sektorze publicznym (niemal 16% wobec niespełna 4%). Podobnie jak w 2015 r. największe dysproporcje obserwowano m.in. pomiędzy pracującymi w działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz w informacji i komunikacji, gdzie w 2019 r. mężczyźni zarabiali o 30% więcej niż kobiety. Duże różnice utrzymały się również wśród pracujących w handlu hurtowym i detalicznym pojazdami samochodowymi; naprawie pojazdów samochodowych, gdzie płace mężczyzn przekraczały płace kobiet o 24%. Odwrotna była natomiast sytuacja w budownictwie, transporcie i gospodarce magazynowej oraz w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami oraz działalności związanej z rekultywacją, gdzie to kobiety średnio zarabiały nieco więcej niż mężczyźni.

Osoby z niepełnosprawnością na rynku pracy

Przy ogólnych korzystnych zmianach w zakresie zatrudnienia i bezrobocia, nieco poprawiła się sytuacja osób z niepełnosprawnością na rynku pracy. Odsetek aktywnych zawodowo osób z niepełnosprawnością (w wieku 16 lat i więcej) nadal był niski i nie zmienił się istotnie: w latach 2015-2020 r. oscylował wokół 17%. Nieco zwiększył się natomiast wskaźnik zatrudnienia (z niespełna 15% w 2015 r. do ok. 17% w 2020 r.), a stopa bezrobocia wyraźnie obniżyła się (z ok. 12% do ok. 5%).

Wiek pracownika a rynek pracy

Aktywność na rynku pracy jest uzależniona m.in. od wieku. Najmniejsza jest wśród osób młodych (poniżej 25. roku życia), których część kontynuuje edukację oraz wśród osób najstarszych, które przeważnie wycofują się z rynku pracy po osiągnięciu uprawnień emerytalnych.

Osoby młode, które wkraczają na rynek pracy, zwykle mają najmniejsze szanse na znalezienie zatrudnienia i cechują się najwyższą stopą bezrobocia. W latach 2015-2019 ich sytuacja wyraźnie się poprawiła: wśród osób w wieku 15-24 lata zwiększył się współczynnik aktywności zawodowej oraz wzrósł wskaźnik zatrudnienia, a stopa bezrobocia (która w 2015 r. przekraczała 20%) spadła o połowę. Niekorzystne zmiany przyniosła pandemia Covid-19. W 2020 r. pozycja większości grup wieku na rynku pracy pozostała stabilna, z wyjątkiem osób młodych, których sytuacja uległa pogorszeniu. Najbardziej dotknięte przez pandemię zostały osoby w wieku 20-24 lata, wśród których znacznie spadł wskaźnik zatrudnienia (z 56% w 2019 r. do 50% w 2020 r.), a stopa bezrobocia wzrosła (z 9% do 10%).

Aktywność zawodowa stopniowo maleje po 50. roku życia i dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Niemniej w latach 2015-2020 w Polsce obserwowano pozytywne tendencje w tym zakresie, których nie przerwała pandemia Covid-19: wśród osób w wieku 50-64 lata wyraźnie zwiększył się zarówno współczynnik aktywności zawodowej (z 56% w 2015 r. do 62%), jak i wskaźnik zatrudnienia (z 53% do 60%). Zmniejszyło się również bezrobocie wśród osób po 50. roku życia, przy czym to zjawisko rzadziej dotykało tę grupę osób niż ogólną populację osób aktywnych zawodowo. Pomimo poprawy Polska nadal należała do krajów UE o najmniejszej aktywności najstarszych roczników na rynku pracy, co częściowo wynikało z niższego niż w większości krajów wieku emerytalnego (przeciętnie w UE w 2020 r. aktywnych zawodowo było 70% ludności w wieku 50-64 lata).