Polska jest jednym z dziewięciu krajów regionu Morza Bałtyckiego (należy do niej 2% powierzchni Morza Bałtyckiego). Blisko 90% terytorium kraju znajduje się w dorzeczu dwóch największych rzek: Wisły i Odry. Ukształtowanie terenu jest głównie nizinne: 91% stanowią obszary leżące na wysokości poniżej 300 m n.p.m.; 6% obszaru kraju to tereny wyżynne (położone od 300 do 500 m n.p.m.), a 3% – górskie (powyżej 500 m n.p.m.).
Na ponad 50% terenu kraju występują średnio urodzajne gleby brunatne i płowe, a na 25% kwaśne i nieurodzajne gleby bielicowe, bielice i rdzawe. Najbardziej urodzajne czarnoziemy i czarne ziemie oraz mady znajdują się na 8% obszaru Polski. Naturalnym bogactwem polskiej ziemi są kopaliny: surowce energetyczne (głównie węgiel kamienny i brunatny) i chemiczne (m.in. sól kamienna), metale (np. rudy miedzi) oraz surowce skalne (tj. wapienie i margle, kamienie łamane i bloczne, a także piaski i żwiry).
Największą część terenu Polski (60%) zajmują użytki rolne (głównie: grunty orne, łąki i pastwiska oraz sady), a znaczną część obszaru – lasy (30%, co plasuje Polskę poniżej średniej UE (40%) jeśli chodzi o udział lasów w powierzchni lądowej ogółem). Około 2% powierzchni kraju znajduje się pod wodami; również 2% terenu zajmują obiekty mieszkaniowe i rekreacyjne lub przemysłowe. Do województw o najbardziej rolniczym krajobrazie należą lubelskie i łódzkie, w których ok. 70% powierzchni jest zajęte przez użytki rolne, zaś najmniej rolniczy charakter ma województwo lubuskie, gdzie użytki tego rodzaju zajmują ok. 40% terenu. Jest to jednocześnie województwo najbogatsze w lasy, w którym pokrywają one połowę jego powierzchni; najmniej zalesione jest natomiast łódzkie (lasy zajmują tu 22% terenu). Najbardziej zurbanizowane jest województwo śląskie, gdzie 6% obszaru to tereny mieszkaniowe i przemysłowe, zaś najmniej – podlaskie i lubelskie (poniżej 1% ich powierzchni to tereny mieszkaniowe i przemysłowe).
Stosunkowo ubogie są odnawialne zasoby wód słodkich kraju. Ich wielkość szacuje się na 61 mld m3. Dla zapewnienia bezpieczeństwa wodnego kraju (według ONZ) niezbędne są roczne odnawialne zasoby wody słodkiej w ilości co najmniej 1,7 tys. m3 na osobę. Tymczasem w Polsce ta ilość jest mniejsza i wynosi 1,6 tys. m3. Jest to jedna z najniższych wartości w UE – z mniejszymi zasobami wód borykają się tylko Czechy, Malta i Cypr.
Polska jest krajem o dużej bioróżnorodności, bogatym w obszary i obiekty o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych. Na jej terenie znajdują się m.in. 23 parki narodowe, 1506 rezerwatów przyrody, 126 parków krajobrazowych, 389 obszarów chronionego krajobrazu, ponad 8 tys. użytków ekologicznych i ponad 35 tys. pomników przyrody. Łącznie obszary prawnie chronione zajmują w Polsce powierzchnię powyżej 10 mln ha. Ich duża część, w tym wszystkie parki narodowe, wchodzi w skład obszarów Natura 2000, którymi objęto 20% powierzchni lądowej Polski. Na terenie kraju, według szacunków, występuje 33 tys. gatunków zwierząt, spośród których 61 jest uznawanych za zagrożone wyginięciem. Blisko 590 gatunków zwierząt objęto ścisłą ochroną. Większość z nich (72%) to ptaki, a do pozostałych należą m.in. wilki, rysie, kozice, niedźwiedzie brunatne i żubry (których populacja w Polsce jest największą na świecie). Pod ochroną znajdują się również niektóre gatunki roślin: spośród ponad 3 tys. gatunków roślin lądowych występujących w kraju, zagrożonych jest 480, z czego ponad 400 objęto ścisłą ochroną.
Surowiec | Zasoby złóż [mld t] | Miejsce na świecie w wydobyciu |
---|---|---|
Sól kamienna | 112,4 | 16 (2017) |
Węgle kamienne | 64,7 | 10 (2018) |
Węgle brunatne | 23,1 | 4 (2018) |
Piaski i żwiry | 20,2 | 13 (2020) |
Rudy miedzi i srebra | 3,2 | 9*(2020) |
*Dotyczy wyłącznie miedzi. |
Od 2010 r. w niektórych aspektach jakość środowiska naturalnego poprawiła się, jednak przed Polską wciąż stoją wyzwania związane z przeciwdziałaniem jego degradacji. W wyniku naturalnych procesów środowiskowych oraz na skutek działalności człowieka (np. przemysłowej lub rolnej) nadal 62 tys. ha gruntów (0,2% powierzchni kraju) jest zdewastowanych i zdegradowanych, choć co roku rekultywacji poddawano średnio 2 tys. hektarów. Nieco większa niż w 2010 r. powierzchnia kraju jest pokryta lasami (30,2% wobec 29,7%), czemu sprzyjały odnowienia i zalesienia (które co roku obejmowały 55-65 tys. ha). Nadal jednak u ponad 20% drzew obserwuje się ubytki liści lub igieł spowodowane żerem owadów, zanieczyszczeniami powietrza bądź gleb (zjawisko to jest nazywane defoliacją). Na poprawę oceny stanu zdrowia ekosystemów leśnych wskazuje wzrost wskaźnika liczebności pospolitych ptaków leśnych (FBI 34 – Forest Bird Index); jego wartość od początku realizacji badania w 2000 r. podniosła się o 31% (również w ostatnim dziesięcioleciu utrzymały się pozytywne tendencje w tym zakresie). W ostatnim dziesięcioleciu wzrosły też populacje ważniejszych polskich zwierząt chronionych. Według szacunków GDOŚ od 2010 r. populacja wilków wzrosła niemal pięciokrotnie, a niedźwiedzi brunatnych - ponad dwukrotnie; wzrosły również populacje rysiów, kozic i żubrów. W tym okresie spadła jednak liczebność ptaków krajobrazu rolniczego (FBI – Farmland Bird Index) – w 2021 r. była najniższa od początku realizacji badania (tj. od 2000 r.), co sugeruje zmianę stanu polskich ekosystemów użytkowanych rolniczo.
Niezadowalająca jest jakość wód powierzchniowych, na którą niekorzystnie wpływają m.in. substancje (np. azot i fosfor) przedostające się do wód np. z użytków rolnych, przemysłu, ścieków i opadów. Z 5,6 tys. jednolitych części wód powierzchniowych (tj. oddzielnych elementów wód powierzchniowych, np. jezior, rzek, zbiorników zaporowych lub wód przybrzeżnych) przebadanych przez GIOŚ w latach 2014-2019 jedynie 170 miało dobrą jakość, natomiast stan pozostałych oceniono jako zły. Na niezadowalającą jakość wód wskazują również coraz bardziej powszechne badania kąpielisk w Polsce: z 670 śródlądowych i przybrzeżnych kąpielisk przebadanych w 2021 r. mniej niż połowa (prawie 300) szczyciła się doskonałą jakością (podczas gdy w 2011 r. taką jakość uzyskało 148 z 220 przebadanych obiektów). Poprawiła się natomiast jakość wody dostarczanej mieszkańcom. Od kilku lat zaledwie do niecałego 1% osób korzystających z wodociągów dociera woda, która nie odpowiada wymaganiom określonym przez Ministra Zdrowia, podczas gdy w 2010 r. z wody o niewystarczającej jakości korzystało 6% odbiorców.
Pomimo stopniowej poprawy, poważnym problemem pozostaje zanieczyszczenie powietrza, w szczególności pyłami PM2,5. Są one uznawane za jedne z najgroźniejszych dla zdrowia człowieka zanieczyszczeń, ponieważ ze względu na małe rozmiary mają zdolność przenikania do najgłębszych partii płuc. Szacuje się, że w Polsce w latach 2012-2018 co roku pyły te powodowały 43-48 tys. przedwczesnych zgonów (w 2019 r. liczba takich zgonów po raz pierwszy w historii badania spadła poniżej 40 tys.). Narażenie na zanieczyszczenie pyłami PM2,5 w Polsce od lat co najmniej dwukrotnie przekracza normy określane przez WHO. Według tej organizacji do 2020 r. za niebezpieczne dla zdrowia człowieka uznawano stężenie pyłów PM2,5 w powietrzu większe niż 10 μg/m3, a w 2021 r. normę zaostrzono do 5 μg/m3. W Polsce średnioroczne zanieczyszczenie powietrza pyłami PM2,5 obniża się i w 2021 r. wyniosło 17 μg/m3 (wobec 28 μg/m3 w 2010 r.). Nasz kraj należy do czołówki państw UE o największym narażeniu na zanieczyszczenie pyłami PM2,5 – w UE przeciętne stężenie tych cząsteczek w powietrzu spadło do 13 μg/m3 w 2019 r. Najwyższe wartości wskaźnika średniego narażenia na pył PM2,5 w aglomeracjach odnotowano w południowej części Polski, tj. Aglomeracji Górnośląskiej, Rybnicko-Jastrzębskiej oraz Krakowskiej, w których średnie stężenie pyłu PM2,5 w powietrzu w 2021 r. wyniosło 23-24 μg/m3. Było ono przy tym dużo mniejsze niż 10 lat wcześniej – w dwóch pierwszych aglomeracjach spadło o 45%. Najniższe wartości wskaźnika średniego narażenia na pył PM2,5 stwierdzono natomiast w Aglomeracji Trójmiejskiej (12μg/m3).
Raport 2022
Polska na drodze zrównoważonego rozwoju
Rozwój zrównoważony środowiskowo
Copyright (c) 2022 ApexCharts
Główny Urząd Statystyczny
Aleja Niepodległości 208
00-925 Warszawa
SDG@stat.gov.pl