W Polsce, podobnie jak w większości krajów UE, ma miejsce spadek liczby urodzeń z roku na rok. W 2023 r. w naszym kraju urodziło się 272 tys. dzieci i była to najniższa liczba urodzeń odnotowana w całym okresie powojennej Polski. Tendencja spadkowa liczby urodzeń nasiliła się zwłaszcza w ostatnich kilkunastu latach. Pomiędzy latami 2010 a 2023 spadek liczby urodzeń wyniósł 34%. W przeliczeniu na 1 tys. ludności w 2023 r. urodziło się 7 dzieci, podczas gdy w 2010 r. – 11 dzieci. Dla porównania w okresie powojennym na 1 tys. ludności rodziło się średnio od niemal 29 dzieci w latach 50-tych do 12 dzieci w latach 90-tych.

Na spadek liczby urodzeń w Polsce składają się: malejąca liczba potencjalnych matek (kobiet w wieku rozrodczym, tj. w grupie wieku 15-49 lat), coraz późniejszy wiek, w którym kobiety rodzą pierwsze dziecko, jak również niska dzietność (przeciętna liczba dzieci, jakie rodzi kobieta w ciągu życia). Zmiany liczby ludności i struktury wieku powodują, że liczba potencjalnych matek systematycznie zmniejsza się. Od 2010 r. ich liczba spadła w Polsce o ponad 1 mln (do 8,3 mln). W warunkach starzejącego się społeczeństwa, aktualnie udział kobiet mogących być potencjalnymi matkami w ogólnej liczbie kobiet powyżej 15 roku życia wynosi 51% (wobec 56% w 2010 r.). Podobne tendencje są obserwowane w całej UE, gdzie odsetek ten zmniejszył się z 54% do 48%. Polki, podobnie jak inne Europejki, coraz później decydują się na urodzenie pierwszego dziecka. W 2023 r. na macierzyństwo decydowały się Polki w wieku średnio 29 lat, a w UE (dotyczy 2022 r.) kobiety w wieku niemal 30 lat (ponad dekadę temu średni wiek wynosił prawie 27 lat wśród Polek i 29 lat wśród Europejek). Coraz mniej dzieci rodzi się wśród kobiet będących w grupie wieku 20-29 lat, a coraz więcej wśród pań przekraczających 30 rok życia. Odsetek dzieci, które zostały urodzone przez matki w wieku powyżej 30 roku życia wyniósł w 2023 r. 57%, tj. znacznie więcej niż w 2010 r. (39%). Systematycznie rośnie również odsetek dzieci urodzonych przez matki powyżej 40 roku życia (do ponad 4% w 2023 r. z niespełna 2% w 2010 r.). Wyraźnie zmniejszyła się natomiast skala urodzeń dzieci przez bardzo młode dziewczęta; tych będących w grupie wieku 15-19 lat było w 2023 r. o ponad 70% mniej niż w 2010 r., a liczba urodzeń przez matki w tej grupie wieku spadła z niemal 19 tys. do mniej niż 5 tys. Urodzenia przez matki jeszcze młodsze – w wieku 10-14 lat – utrzymują się w Polsce na poziomie kilkudziesięciu rocznie (30-60), ale i w ich przypadku obserwuje się tendencję spadkową.

Dla zapewnienia stabilnego rozwoju demograficznego kraju, a tym samym dla zapewnienia tzw. zastępowalności pokoleń, na każdą kobietę w wieku 15–49 lat powinno przypadać średnio co najmniej 2,10–2,15 urodzonych dzieci. W Polsce, podobnie jak średnio w UE, obserwowane są spadkowe tendencje dzietności. W 2023 r. na 1 mieszkankę Polski przypadało 1,16 dziecka, co oznacza jeden z najniższych współczynników dzietności w UE (na 1 mieszkankę UE w 2022 r. przypadało średnio 1,46 dzieci).

Duże znaczenie zarówno dla mamy, jak i jej dziecka ma czas trwania ciąży oraz fakt, czy ciąża jest pojedyncza czy wieloraka. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia ciążę uznaje się za donoszoną od 38. tygodnia jej trwania, a dziecko urodzone po 22. tygodniu, ale przed ukończonym 37. tygodniem ciąży – za urodzone przedwcześnie. W Polsce spośród wszystkich noworodków przychodzących na świat te, które rodzą się przedwcześnie stanowią 7%. Wśród nich najwięcej jest dzieci urodzonych między 32. a 36. tygodniem ciąży; w latach 2010-2023 odsetek wcześniaków z tej grupy zwiększył się z 83% do 85%. Pozostałe wcześniaki rodziły się między 28. a 31. tygodniem ciąży (ok. 10% wszystkich przedwczesnych urodzeń) i poniżej 28. tygodnia ciąży (ok. 5%). Zdecydowana większość noworodków pochodzi z ciąż pojedynczych (dzieci te stanowią niezmiennie ponad 97% wszystkich urodzeń). Pozostałe 3% dzieci pochodzi z ciąż bliźniaczych i wielorakich.

W Polsce w latach 2010-2023 najwięcej dzieci rodziło się w lipcu. Na podium znalazły się także: styczeń i wrzesień. Najmniej dzieci rodziło się zaś w: lutym, grudniu i listopadzie. Najpopularniejszym dniem tygodnia, w którym rodzice witają swoje pociechy na świecie jest wtorek, a najrzadszym – niedziela. Zmieniają się trendy w zakresie nadawania imion. W 2023 r. najpopularniejszymi imionami wśród dziewczynek były: Zofia, Zuzanna i Laura, a wśród chłopców: Nikodem, Antoni i Jan. Dla porównania, w 2010 r. rodzice najczęściej nadawali córkom imiona: Julia, Maja i Zuzanna, a synom – Jakub, Szymon i Kacper.

Pobierz dane .xls

Wraz z postępem medycyny i poprawą opieki okołoporodowej spada liczba zgonów wśród niemowląt. W Polsce, w okresie 2010-2023, w przeliczeniu na 1 tys. urodzeń żywych zgony niemowląt (dzieci do 12. miesiąca życia) spadły z 5,0 do 3,9, w tym noworodków (dzieci do 28. dnia życia) – z 3,5 do 2,6, a dzieci, które nie przeżyły jednej doby – z 1,6 do 1,1. Wyjątkiem był rok 2021, gdy po raz pierwszy od lat liczba zgonów niemowląt w przeliczeniu na 1 tys. urodzeń żywych wzrosła rok do roku. Podobne tendencje zanotowano w większości krajów UE, co należy wiązać m.in. z trwającą w tym czasie pandemią.

Mimo obserwowanej poprawy, w Polsce wciąż umiera więcej niemowląt w przeliczeniu na 1 tys. urodzeń żywych niż w większości krajów UE (w 2022 r., podobnie jak w 2010 r., Polska była 7. krajem o największym współczynniku zgonów niemowląt). Dzieci, które nie przeżywają pierwszego miesiąca stanowią w Polsce rocznie ok. 70% wszystkich zgonów dzieci w pierwszym roku życia, z czego prawie połowę stanowią zgony dzieci, które umierają w pierwszej dobie życia.

Przyczyn zgonów wśród niemowląt jest wiele, jednak najczęściej są one spowodowane stanami chorobowymi rozpoczynającymi się jeszcze w okresie okołoporodowym (w latach 2010-2023 stanowiły one połowę zgonów niemowląt). Istotnym powodem umieralności niemowląt są wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje chromosomowe; odsetek zgonów wśród dzieci przed ukończeniem przez nie pierwszego roku życia wahał się od 34% do 40% w latach 2010-2023. Wśród innych, rzadszych przyczyn zgonów niemowląt, notowane są choroby układu oddechowego, choroby układu krążenia oraz choroby zakaźne i pasożytnicze.

Ryzyko zgonu niemowlęcia rośnie wraz z wiekiem jego matki. Umieralność dzieci rodzonych przez kobiety w wieku 45 lat i więcej jest wyraźnie wyższa niż dzieci, których matkami są kobiety młodsze. W okresie 2010-2023 liczba zgonów niemowląt urodzonych przez matki powyżej 45 roku życia wahała się, w zależności od roku, od 3 do 27 niemowląt w przeliczeniu na 1 tys. urodzeń żywych. Wśród matek w wieku 40-44 lata umierało średniorocznie 8 niemowląt na 1 tys. urodzeń żywych, a wśród matek najmłodszych (19 lat i mniej) – 7 niemowląt.

Pobierz dane .xls

W Polsce obowiązek szczepień ochronnych reguluje ustawa z 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Każdego roku Główny Inspektorat Sanitarny opracowuje Program Szczepień Ochronnych (tzw. Kalendarz Szczepień), który zawiera wykaz obowiązkowych i zalecanych szczepień oraz zasady ich przeprowadzania. Do szczepień obowiązkowych należą m.in. te przeciw: gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B), błonicy, tężcowi i krztuścowi, ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu (polio), inwazyjnemu zakażeniu Haemophilus influenzae typu B (Hib) oraz odrze, śwince i różyczce. Ze względu na szczególne właściwości układu immunologicznego najmłodszych, najwięcej szczepień wykonuje się u dzieci w wieku do 2 roku życia.

Mimo względnie wysokiej wyszczepialności dzieci i młodzieży w Polsce, rośnie liczba uchyleń od szczepień obowiązkowych. W ciągu kilkunastu lat liczba dzieci i młodzieży (w grupie wieku 0-19 lat), które nie poddały się obowiązkowemu szczepieniu, w przeliczeniu na 10 tys. ludności w tej grupie wieku zwiększyła się ponad dwudziestokrotnie – z 4 osób w 2010 r. do 115 osób w 2023 r. W przypadku najmłodszych dzieci (do 3 roku życia), odsetek zaszczepionych pierwotną (podstawową) dawką obniżył się z niemal 100% w 2010 r. do niewiele ponad 90% w 2023 r. Jeszcze większy spadek dotyczył odsetka dzieci zaszczepionych szczepionkami składającymi się z więcej niż jednej dawki. Szczepienia, które należy powtarzać co kilka lat mają wyszczepialność średnio między 90% a 80%. Najmniejszą popularnością cieszą się szczepienia dawką przypominającą; zwłaszcza te w późniejszym wieku. Na przykład do 2023 r. zaledwie 77% osób w 20. roku życia zdecydowało się zaszczepić dawką przypominającą przeciwko błonicy i tężcowi (w porównaniu z 91% w 2010 r.).

W porównaniu z 2010 r. największy spadek odsetka obowiązkowych szczepień ochronnych dotyczy szczepień przeciwko odrze i polio. Według danych WHO w latach 2020-2022 odsetek niemowląt zaszczepionych pierwszą dawką przeciwko odrze wyniósł w Polsce 70-80% (a więc poniżej granicy odporności zbiorowiskowej). Tym samym Polska w 2022 r. zajęła ostatnie miejsce wśród krajów UE pod względem szczepień przeciwko tej zakaźnej chorobie. Rok później (w 2023 r.) odsetek dzieci zaszczepionych przeciwko odrze wzrósł do 91% (ale było to nadal mniej niż w 2010 r., gdy odsetek był bliski 100%). Poniżej lub blisko granicy odporności zbiorowiskowej kształtuje się w ostatnich latach również wyszczepialność przeciwko polio; w 2023 r. odsetek sczepień przeciwko tej chorobie wyniósł zaledwie 85%, wobec 96% w 2010 r.

Pobierz dane .xls

W Polsce rodzice coraz częściej decydują się na korzystanie z dostępnych form opieki instytucjonalnej nad małymi dziećmi. W 2023 r. opieką inną niż sprawowaną przez najbliższych było objętych 36% dzieci w wieku 1-2 lata (podczas gdy w 2011 r. – zaledwie 4%). Zdecydowanie większy odsetek maluchów objętych opieką instytucjonalną jest w miastach niż na wsi; w 2023 r. w miastach ponad połowa dzieci w tej grupie wieku była objęta opieką instytucjonalną, a na wsi – 15%. Coraz mniej kobiet nie decyduje się na powrót do pracy po urodzeniu dziecka; ich liczba w przeliczeniu na 10 tys. kobiet spadła z 48 w 2010 do 31 w 2023 r. Równolegle zwiększył się w tym okresie wskaźnik zatrudnienia kobiet z najmłodszym dzieckiem w wieku do 5 lat (z 66% w 2010 r. do 74% w 2023 r.).

Opiekę nad najmłodszymi dziećmi w Polsce reguluje Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z dn. 4 lutego 2011 r.), zgodnie z którą opieka instytucjonalna może być sprawowana przez żłobki, kluby dziecięce, dziennych opiekunów oraz nianie. W okresie 2011-2023 ogólna liczba instytucji zapewniających opiekę nad najmłodszymi (żłobki, kluby dziecięce, oddziały żłobkowe) zwiększyła się niemal 8-krotnie (z 0,7 tys. w 2011 r. do 5,5 tys. w 2023 r.), a liczba miejsc w tych instytucjach wzrosła ponad 5-krotnie (odpowiednio z 39 tys. do 213 tys.). Na każde 100 miejsc w tych instytucjach żłobki oferują ich najwięcej; w latach 2011-2023 średnio 90 miejsc. Pozostałe miejsca zapewniają kluby dziecięce (średnio 8 na 100) oraz oddziały żłobkowe¹ (średnio 2 na 100).

1) Oddziały żłobkowe (dodatkowe instytucje stworzone np. przy zakładach pracy czy szpitalach) nie są ujęte w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, ale do 2022 r. były jedną z opcji, którą rodzice mogli wziąć pod uwagę. Od 2022 r. oddziały żłobkowe przestały być ujmowane w Rejestrze Żłobków, który zbiera dane dotyczące instytucji sprawujących opiekę nad najmłodszymi.

Obok opieki zapewnianej przez żłobki, oddziały żłobkowe i kluby dziecięce, rodzice mogą też skorzystać z pomocy dziennych opiekunów oraz niań. Obowiązki opiekuna dziennego określają przepisy, zgodnie z którymi powinien on posiadać odpowiednie wykształcenie, warunki lokalowe do bezpiecznego sprawowania opieki oraz systematycznie aktualizować wiedzę i rozwijać umiejętności. Opiekun dzienny może sprawować opiekę nad maksymalnie pięciorgiem dzieci (mogących pochodzić z różnych rodzin), mających ukończony 20. tydzień życia. W Polsce zawód opiekuna dziennego zyskuje na popularności. W latach 2012-2022 ich liczba zwiększyła się z 30 do ponad 2 tys. Tym samym zwiększyła się również liczba dzieci pod ich opieką – z 80 dzieci w 2012 r. do niemal 10 tys. w 2022 r. Instytucja niani, najmniej sformalizowanej formy opieki nad maluchami, traci na popularności. Od 2012 r. liczba niań, które zostały zgłoszone do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, spadła o połowę, z 9,1 tys. do 4,7 tys. w 2022 r.

Odsetek dzieci, które w ramach opieki instytucjonalnej spędzają czas powyżej 30 godzin tygodniowo, jest w Polsce jednym z najniższych wśród krajów UE (choć różnica między Polską a średnią unijną w latach 2011-2023 zmniejszała się). W 2023 r. odsetek dzieci przebywających pod opieką formalną w wymiarze ponad 30 godzin w tygodniu był dwukrotnie niższy niż wyniosła średnia dla UE (11% wobec 23%), podczas gdy w 2011 r. – był on niższy ponad pięciokrotnie (3% wobec 16%). Również w przypadku krótszego pobytu dziecka pod opieką instytucji sformalizowanych Polska należy do krajów UE o bardzo niskim odsetku dzieci korzystających z tej opieki (w 2023 r. skorzystało z niej w Polsce 1% dzieci, a średnio w UE – 14% dzieci).

Małe dzieci, których rodzice decydują się na skorzystanie z opieki instytucjonalnej, spędzają w niej tygodniowo coraz więcej godzin (ale zdecydowanie mniej niż średnio w UE). W 2023 r. w ciągu tygodnia dziecko w Polsce spędzało w placówkach opiekuńczych blisko 4½ godziny, a w UE – ponad 11 godzin. W Polsce nadal bardziej popularne niż opieka instytucjonalna jest korzystanie z opieki pozaformalnej, np. członków rodziny i sąsiadów. W 2023 r. pod ich opieką dzieci w wieku do 3 lat spędzały średnio 7 godzin tygodniowo. Polska znajduje się tym samym w pierwszej piątce krajów UE, w których dzieci spędzają najwięcej czasu tygodniowo w opiece innej niż formalna. Pod tym względem Polska przekracza średnią unijną, która w 2023 r. wyniosła 3½ godziny.

Pobierz dane .xls