Od początku ubiegłej dekady w Polsce, podobnie jak w UE, systematycznie maleje odsetek gospodarstw domowych z dziećmi. W naszym kraju zmniejszył się on z 34% w 2010 r. do 26% w 2023 r. (podczas gdy średnio w UE spadł z 27% do 24%). W 2023 r. Polska była 6. krajem UE o najwyższym odsetku gospodarstw domowych z dziećmi (w 2010 r. zajmowaliśmy 4. miejsce).

W strukturze gospodarstw domowych z dziećmi około połowę stanowią te z jednym dzieckiem, przy czym odsetek ten zmalał w porównaniu z początkiem ubiegłej dekady (z 54% w 2010 r. do 49% w 2023 r.). Wzrósł natomiast udział gospodarstw domowych z dwójką dzieci (z 35% w 2010 r. do 40% w 2023 r.). Nie zmienił się istotnie odsetek gospodarstw domowych z trójką lub większą liczbą dzieci (średnio co dziesiąte gospodarstwo domowe z dziećmi wychowywało trójkę lub więcej dzieci).

Malejącej liczbie rodzin¹ (definiowanych jako dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy, osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko), w tym rodzin z dziećmi towarzyszy zmiana modelu rodziny. W ciągu dekady (od 2011 r. do 2021 r.) liczba rodzin w Polsce spadła o 3% (z 11,0 mln do 10,6 mln), a rodzin z dziećmi – o 4% (z 8,1 mln do 7,8 mln).² Tradycyjne typy rodzin z dziećmi ustępują miejsca bardziej zróżnicowanym formom życia rodzinnego. Pomimo tego, że dzieci nadal najczęściej są wychowane przez pary pozostające w związkach małżeńskich, to zmniejszył się udział tego typu rodziny w ogólnej liczbie rodzin z dziećmi (z 67% w 2011 r. do 60% w 2021 r.). W związku z tym, że spadła ogólna liczba małżeństw, a pary często decydują się na wspólne życie i wychowywanie dzieci bez formalizacji związku, dzieci coraz częściej znajdowały się pod opieką rodziców w związkach niesformalizowanych (ich udział w ogóle rodzin z dziećmi wzrósł w ciągu dekady z 2% do 7%). W porównaniu z sytuacją sprzed dekady nieco więcej dzieci wychowuje się w rodzinach niepełnych – wzrósł odsetek zarówno samotnych ojców, jak i samotnych matek z dziećmi. Wśród rodzin niepełnych zdecydowaną większość (ponad 85%) stanowią samotne matki.

Zmiany zachodzą również w zakresie wielkości rodziny. Polacy coraz rzadziej decydują się na dzieci, ale ci zdecydowani na rodzicielstwo coraz częściej mają trójkę i więcej dzieci. Dzieci urodzone jako trzecie i kolejne stanowiły w 2023 r. 22% wszystkich urodzeń, podczas gdy w 2010 r. – 15%. Udział dzieci urodzonych jako drugie stopniowo zwiększał się w okresie 2010-2017 (z 35% do 40%), a od 2018 r. zaczął stopniowo maleć i w 2023 r. wyniósł 33% (tj. spadł poniżej poziomu z 2010 r.). Od 2010 r. udział urodzeń pierwszego dziecka wśród wszystkich urodzeń systematycznie malał i w 2023 r. stanowił 45% (wobec 50% w 2010 r.).

1) Definicja rodziny została opracowana przez UNECE i EUROSTAT na potrzeby wytycznych dla spisów powszechnych ludności i mieszkań w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
2) Na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego.

*Brak danych za 2018 r. wynika z wprowadzenia zmian na karcie urodzenia dziecka, które spowodowały błędną interpretację zapisów przez lekarzy. Skutkowało to wówczas nieprawidłowym wprowadzaniem informacji o kolejności urodzenia dziecka.

Pobierz dane .xls

Opieka oraz wychowanie dzieci i młodzieży, które są pozbawione całkowicie lub częściowo wsparcia ze strony rodziny naturalnej, realizowane są w Polsce w ramach systemu pieczy zastępczej. Jej celem jest zapewnienie dzieciom bezpiecznego środowiska, w którym mogą się rozwijać w sytuacji braku odpowiedniej opieki ze strony rodziców. W latach 2010-2023 liczba dzieci i młodzieży (w wieku 0-24 lata)¹ objętych pieczą zastępczą w Polsce wahała się pomiędzy 72 tys. a 77 tys. rocznie, co oznacza, że średnio 1 na 100 dzieci było wychowankiem pieczy zastępczej.

Istnieją dwie główne formy pieczy zastępczej: piecza rodzinna (do której zaliczane są rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka) i piecza instytucjonalna. W okresie 2010-2023 systemem pieczy rodzinnej było objętych średniorocznie 76% wszystkich wychowanków pieczy zastępczej, a pieczy instytucjonalnej – 24% wychowanków. Udział dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej w ogólnej liczbie dzieci objętych pieczą zastępczą zwiększył się z 74% w 2010 r. do 77% w 2023 r.

1) W rodzinach zastępczych dane za okres 2010-2011 dot. dzieci w wieku 0-17 lat, od 2012 r. - dzieci i tzw. „młodych dorosłych” w wieku 0-24 lata.

* W rodzinach zastępczych dane za lata 2010-2011 dot. dzieci w wieku 0-17 lat, od 2012 r. - dzieci i młodych dorosłych w wieku 0-24 lata.

Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, od 2012 r. opieka nad dziećmi w ramach rodzinnej pieczy zastępczej jest sprawowana w formie rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka. Rodzina zastępcza zapewnia tymczasową opiekę nad dziećmi w środowisku rodzinnym, natomiast rodzinny dom dziecka jest zorganizowaną instytucją prowadzoną przez wykwalifikowanych opiekunów dla większej liczby dzieci. Na mocy ww. ustawy rodziny zastępcze dzielą się na: spokrewnione (tworzone przez dziadków lub rodzeństwo dziecka), niezawodowe (w których skład wchodzi dalsza rodzina lub osoby niespokrewnione z dzieckiem i której przysługuje świadczenie pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania dzieci) oraz zawodowe (tworzone przez osoby, które nie są dziadkami lub nie są rodzeństwem dziecka, a oprócz świadczenia pieniężnego na pokrycie kosztów utrzymania dzieci otrzymujące także wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji rodziny zastępczej), mogące działać m.in. jako: zawodowe specjalistyczne i zawodowe pełniące funkcje pogotowia rodzinnego. Największy odsetek dzieci pod opieką rodzin zastępczych wychowuje się w rodzinach spokrewnionych. W związku z wprowadzonymi zmianami w typach rodzin zastępczych, udział dzieci pod opieką rodzin spokrewnionych zmniejszył się z ponad 74% w latach 2010-2011 do 59% w 2012 r. W kolejnych latach kształtował się na podobnym poziomie (w 2023 r. wyniósł 58%). Udział wychowanków rodzin zawodowych sukcesywnie wzrasta – od 5% w 2012 r. do 10% w 2023 r. W latach 2012-2023 średnio ok. 30% dzieci znajdowało się pod opieką rodzin zastępczych niezawodowych (w latach 2010-2011 odsetek ten wynosił 14%). Nie zmieniły się istotnie w analizowanym okresie odsetki dzieci pod opieką rodzin zawodowych specjalistycznych (średnio 1%) oraz zawodowych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego (średnio 3%).

* W rodzinach zastępczych dane za okres 2010-2011 dot. dzieci w wieku 0-17 lat, od 2012 r. - dzieci i tzw. „młodych dorosłych” w wieku 0-24 lata.

W ramach opieki instytucjonalnej zdecydowana większość dzieci (98% w 2023 r.) jest wychowankami placówek opiekuńczo-wychowawczych, które zapewniają dziecku całodobową lub okresową opiekę i wychowanie. Wśród placówek opiekuńczo-wychowawczych wyróżnia się placówki socjalizacyjne, rodzinne, interwencyjne, specjalistyczno-terapeutyczne oraz łączące różne funkcje. Coraz więcej dzieci w ramach opieki instytucjonalnej trafia do placówek socjalizacyjnych (w 2010 r. stanowiły one 45%, a w 2023 r. 66%). Spadł natomiast odsetek dzieci w placówkach rodzinnych (odpowiednio z 12% do 8%). Znacznie zmniejszył się również odsetek wychowanków placówek łączących funkcje (z 41% do 17%). Najmniej (poniżej 10%) stanowiły dzieci z placówek interwencyjnych oraz specjalistyczno-terapeutycznych. Pozostałe 1% dzieci objętych instytucjonalną pieczą zastępczą znajduje się pod opieką regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych (sprawujących pieczę nad dziećmi, które ze względu na stan zdrowia wymagają stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji, i nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej) oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych (opiekujących się dziećmi do ukończenia pierwszego roku życia w okresie oczekiwania na przysposobienie).

Pobierz dane .xls

Adopcja (inaczej przysposobienie) jest uznaniem dziecka, z którym nie ma się więzi biologicznej, za własne. W wyniku adopcji osoba lub para uzyskuje pełnię władz rodzicielskich. W ciągu ostatniej dekady nieznacznie spadła liczba adopcji w Polsce. W 2010 r. adoptowano 3,3 tys. dzieci, a w 2023 r. – 2,5 tys. Oprócz zmian demograficznych i kulturowych zachodzących w naszym kraju, według Najwyższej Izby Kontroli na zaistniałą sytuację wpływa fakt, że często liczba potencjalnych rodziców znacznie przewyższa liczbę dzieci z uregulowaną sytuacją prawną, umożliwiającą ich adopcję. Istotnymi barierami w procesie adopcyjnym, wskazywanymi przez potencjalnych rodziców, są długotrwała procedura adopcyjna i skomplikowane przepisy.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat najczęściej adoptowano dzieci w wieku 0-3 lata. Przysposobienia dzieci w tej grupie wieku stanowiły w latach 2011-2023 średnio 38% wszystkich adopcji (do 2015 r. – ponad 40%, w kolejnych latach udział ten malał). Wraz z rosnącym wiekiem dziecka szanse na adopcje maleją. Najmniej jest adopcji wśród nastolatków (dzieci w grupie wieku 13-17 lat), ale w ostatnich latach nastąpił ponad dwukrotny wzrost udziału nastolatków wśród wszystkich dzieci przysposobionych (z 7% w 2011 r. do 15% w 2023 r.).

Pobierz dane .xls

W latach 2010-2020 znacząco spadła liczba nieletnich, wobec których orzeczono środki wychowawcze, poprawcze lub kary za czyny karalne – z 23 tys. do 7 tys. Zdecydowaną większość w tej grupie stanowili chłopcy (75%-80%), ale z czasem rośnie udział dziewcząt (zwiększył się on z 20% w 2010 r. do 25% w 2020 r.). Do najczęstszych przestępstw popełnianych przez nieletnich należą te przeciwko mieniu (kradzieże, włamania i zniszczenia mienia). W ostatnich latach nastąpił jednak spadek odsetka tego typu przestępstw popełnianych przez nieletnich (z 55% w 2010 r. do 51% w 2020 r.). Drugim rodzajem najczęściej popełnianych przestępstw przez dzieci i młodzież są przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu. Wśród tego rodzaju przestępstw wymienia się pobicia czy przemoc fizyczną. Udział nieletnich, wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawcze, poprawcze lub kary w sądach powszechnych w związku z takimi przestępstwami w ogóle nieletnich, którzy popełnili czyny karalne, wynosił 22-24% w latach 2010-2020. Odsetek nieletnich, którzy dopuścili się przestępstw przeciwko wolności, wolności sumienia i wyznania, wolności seksualnej i obyczajności wzrósł z 7% w 2010 r. do 12% w 2020 r.

Kluczową rolę w systemie opieki i wychowania dzieci i młodzieży, które z różnych przyczyn mają trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie, odgrywają różnego rodzaju placówki dla nieletnich. Wśród nich znajdują się podlegające Ministerstwu Edukacji Narodowej młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii oraz okręgowe ośrodki wychowawcze (działające od 1 września 2022 r.), zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich (pozostające pod zarządem Ministerstwa Sprawiedliwości). Najwięcej wychowanków jest pod opieką młodzieżowych ośrodków wychowawczych (które skupiają się na wychowaniu i resocjalizacji młodzieży z poważnymi problemami wychowawczymi) oraz młodzieżowych ośrodków socjoterapii (kierowane są do nich dzieci i młodzież, które z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym są zagrożone niedostosowaniem społecznym i wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i socjoterapii). W przypadku tych pierwszych placówek, odsetek wychowanków w latach 2010-2023 utrzymywał się na podobnym poziomie (średnio 47%). Zwiększył się natomiast odsetek wychowanków młodzieżowych ośrodków socjoterapii (z 36% w 2010 r. do 54% w 2023 r.). Równolegle znacząco spadł odsetek wychowanków znajdujących się pod opieką zakładów poprawczych – z 13% w 2010 r. do 3% w 2023 r. Zmniejszył się również odsetek wychowanków schronisk dla nieletnich (pełniących tzw. funkcję tymczasową dla młodzieży podejrzanej o popełnienie przestępstwa) – z 4% do 1%.

Pobierz dane .xls