Zdrowie i styl życia

BMI (Body Mass Index) – indeks masy ciała umożliwiający monitoring wagi ciała; stanowi relację pomiędzy masą ciała a wzrostem, którą oblicza się wg wzoru:

BMI = masa ciała (kg) / wzrost (cm)² / 10 000

Dla osób dorosłych wyróżnia się cztery oceny wagi:
• waga właściwa (BMI: 18,50–24,99),
• niedowaga (BMI⩽18,49) – stan niedoboru masy ciała,
• nadwaga (BMI: 25,00-29,99) – nieprawidłowa lub nadmierna akumulacja tłuszczu, która stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka,
• otyłość (BMi⩾30,00) – nieprawidłowa lub nadmierna akumulacja tłuszczu, która stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka; otyłość jest przewlekłą chorobą spowodowaną nadmierną podażą energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu; otyłości towarzyszą najczęściej liczne powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego i innych narządów.

Choroby cywilizacyjne – zwane także chorobami XXI wieku; zgodnie z definicją WHO są to globalne, występujące powszechnie choroby przewlekłe, których przyczyną rozwoju i rozpowszechniania jest postęp współczesnej cywilizacji oraz połączenie czynników genetycznych, fizjologicznych, środowiskowych i behawioralnych; należą do nich m.in.: choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe, choroby dróg oddechowych oraz cukrzyca.

Członek klubu sportowego – osoba, która posiada ważną legitymację członkowską klubu sportowego lub spełnia inne określone wymogi, jeśli klub przyjął inne zasady członkostwa.

Juniorzy i juniorki – wszyscy ćwiczący, którzy nie są seniorami, a więc juniorzy, juniorzy młodsi, młodzicy i dzieci. Nie ma jednoznacznej granicy wieku dla tej kategorii zawodników, gdyż w poszczególnych rodzajach sportu (oraz konkurencjach w ramach jednego rodzaju sportu) może być ona inna.

Klub sportowy – podstawowa jednostka organizacyjna prowadząca działalność sportową, funkcjonująca jako osoba prawna.

Rekreacja ruchowa – forma aktywności fizycznej o charakterze sportowym, podejmowana dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.

Samoocena stanu zdrowia – ogólny, a nie aktualny stan zdrowia. Obejmuje różne wymiary zdrowia, tj. funkcjonowanie fizyczne, społeczne i emocjonalne oraz oznaki i symptomy biomedyczne. Pomija wszelkie odniesienia do wieku. Samoocena stanu zdrowia jest badana przez GUS w ramach Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC).

Zdobywanie wiedzy

Absolwent – osoba, która ukończyła klasę programowo najwyższą w danym typie szkoły i otrzymała świadectwo jej ukończenia; absolwent studiów otrzymuje dyplom ukończenia studiów na określonym kierunku i profilu potwierdzający wykształcenie wyższe oraz tytuł zawodowy:
• licencjata, inżyniera albo równorzędny potwierdzający wykształcenie wyższe na tym samym poziomie – w przypadku studiów pierwszego stopnia;
• magistra, magistra inżyniera albo równorzędny potwierdzający wykształcenie wyższe na tym samym poziomie – w przypadku studiów drugiego stopnia i jednolitych studiów magisterskich.

Badanie PISA – Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Programme for International Student Assessment - PISA) koordynowany przez OECD; celem Programu jest sprawdzenie umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy nabytej w szkole i poza szkołą w trzech dziedzinach: czytaniu i interpretacji, matematyce oraz rozumowaniu w naukach przyrodniczych; badaniem objęci są wylosowani uczniowie w grupie wieku 15-16 lat. Jest ono realizowane co trzy lub cztery lata, począwszy od 2000 r.

Grupa kierunków studiów - kierunki studiów wykazane zgodnie z Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Edukacji (ISCED-F 2013), według której istnieje 11 grup kierunków studiów w poszczególnych obszarach kształcenia.

Młodzież niekontynuująca nauki (w wieku 18-24 lata) – udział osób w wieku 18–24 lata z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, które nie kontynuują nauki i nie dokształcają się, w ogólnej liczbie ludności w tej samej grupie wieku.

Stopień naukowy – stopień doktora lub stopień doktora habilitowanego określonej dziedziny nauki w zakresie danej dyscypliny naukowej bądź artystycznej; stopnie naukowe nadawane są w jednostkach organizacyjnych, które posiadają odpowiednie uprawnienia do ich nadawania.

Studia doktoranckie – funkcjonujące do 31 grudnia 2023 r. studia przygotowujące do uzyskania stopnia naukowego doktora, prowadzone przez uprawnioną jednostkę organizacyjną uczelni, instytut naukowy Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy lub międzynarodowy instytut naukowy działający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej utworzony na podstawie odrębnych przepisów, na które są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifikacje drugiego stopnia, kończące się uzyskaniem kwalifikacji trzeciego stopnia.

Studia podyplomowe – forma kształcenia, na którą są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifikacje co najmniej pierwszego stopnia, prowadzona w uczelni, instytucie naukowym Polskiej Akademii Nauk, instytucie badawczym lub Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego, kończąca się uzyskaniem kwalifikacji podyplomowych.

Szkoła doktorska – funkcjonująca od roku akademickiego 2019/2020 zorganizowana forma kształcenia doktorantów, prowadzona przez uprawnione uczelnie i instytuty w co najmniej dwóch dyscyplinach; kształcenie doktoranta przygotowuje do uzyskania stopnia doktora i kończy się złożeniem rozprawy doktorskiej.

Tytuł naukowy – tytuł profesora określonej dziedziny nauki albo określonej dziedziny sztuki nadawany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

Aktywność zawodowa

Aktywni zawodowo – osoby pracujące i bezrobotne (zasoby pracy).

Bierni zawodowo – osoby pozostające poza rynkiem pracy, które nie zostały zaklasyfikowane jako pracujące lub bezrobotne.

Luka płacowa – różnica między średnim wynagrodzeniem brutto na godzinę mężczyzn i kobiet, wyrażona jako odsetek średniego wynagrodzenia brutto na godzinę mężczyzn.

Luka w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn – różnica między poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet w danej grupie wieku, wyrażona w p.proc.

Oczekiwana długość życia zawodowego – szacunkowa liczba lat aktywności zawodowej, jaką ma przed sobą osoba w wieku 15 lat; wskaźnik jest wyliczany na podstawie współczynnika aktywności zawodowej z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz tablic trwania życia.

Osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy – zgodnie z Ustawą z dn. 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, są to bezrobotni:
• do 30 roku życia,
• długotrwale,
• powyżej 50 roku życia,
• korzystający ze świadczeń z pomocy społecznej,
• posiadający co najmniej jedno dziecko do 6 roku życia lub co najmniej jedno dziecko niepełnosprawne do 18 roku życia,
• niepełnosprawni,
• będący opiekunami osób niepełnosprawnych, poszukującymi pracy.

Rdzeń zasobów ludzkich dla nauki i techniki (HRSTC) – osoby, które posiadają wykształcenie wyższe (ISCED 2011 poziom 5-8) i pracują w sferze nauka i technika (grupy zawodów ISCO 2 i 3, czyli specjaliści i technicy).

Sektory wysokiej techniki – obejmują przetwórstwo przemysłowe klasyfikowane do wysokiej techniki oraz usługi wysokiej techniki, charakteryzujące się wysoką intensywnością B+R, tzn. wysokimi nakładami na działalność badawczą i rozwojową (powyżej 7% w relacji do wartości dodanej oraz wartości produkcji).

Specjaliści i inżynierowie (SE) – w ramach HRSTC obejmują specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, specjalistów do spraw zdrowia oraz specjalistów do spraw technologii informacyjno-komunikacyjnych, pracujących w sferze nauka i technika.

Stopa bezrobocia (BAEL) – udział osób bezrobotnych (ogółem lub danej kategorii) w liczbie aktywnych zawodowo (ogółem lub danej kategorii).

Wskaźnik zatrudnienia – udział osób pracujących (ogółem lub danej kategorii) w liczbie ludności (ogółem lub danej kategorii).

Zasoby ludzkie dla nauki i techniki (HRST) – osoby aktualnie zajmujące się lub potencjalnie mogące zająć się pracami związanymi z tworzeniem, rozwojem, rozpowszechnianiem i zastosowaniem wiedzy naukowo-technicznej.

Decyzyjność i zarządzanie

Samorząd – wspólnota samorządowa (gminy, powiatu, województwa) utworzona z mocy prawa przez mieszkańców danego terytorium; swoje zadania wykonuje za pośrednictwem organów samorządu terytorialnego bądź podejmuje rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym mieszkańców wspólnoty (na drodze wyborów i referendów).

W ramach struktury samorządu terytorialnego w Polsce wyróżniamy:
• samorząd gminny – realizuje zadania poprzez: radę gminy (organ stanowiący i kontrolny) oraz wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (organ wykonawczy). Rada gminy może w obrębie gminy tworzyć jednostki pomocnicze: m.in. sołectwa; organem uchwałodawczym sołectwa jest zebranie wiejskie, a wykonawczym sołtys,
• samorząd powiatowy – realizuje zadania poprzez: radę powiatu, która pełni funkcje stanowiące i kontrolne oraz zarząd powiatu (ze starostą jako przewodniczącym) pełniącym funkcje wykonawcze,
• samorząd województwa – realizuje zadania poprzez: sejmik województwa, który jest organem stanowiącym i kontrolnym, tworzonym przez radnych oraz zarząd województwa (z marszałkiem województwa jako przewodniczącym) pełniącym funkcje wykonawcze.

Sektor ICT (ang. information and communication technologies) – branża gospodarki obejmująca przedsiębiorstwa, których głównym rodzajem działalności jest produkcja dóbr i usług pozwalających na elektroniczne rejestrowanie, przetwarzanie, transmitowanie, odtwarzanie lub wyświetlanie informacji.

Sektor non-profit – zbiorowość obejmująca podmioty, które spełniają następujące warunki:
• są w odpowiednim stopniu sformalizowane (np. w wyniku zarejestrowania we właściwym urzędzie) lub przynajmniej ich cele, sposób działania i struktura mają charakter trwały,
• są instytucjonalnie odrębne od administracji publicznej,
• mają charakter niezarobkowy (działają nie dla zysku i nie rozdzielają ewentualnej nadwyżki między swoich członków, pracowników itp.),
• są samorządne (władze i kierunki działania określane są wewnątrz organizacji),
• charakteryzują się dobrowolnością uczestnictwa w działalności organizacji.

Jesień życia

Ekonomiczne grupy wieku ludności – grupy ludności podzielone wg wieku zdolności do pracy, wśród których wyróżnia się osoby w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym:
• wiek przedprodukcyjny - wiek, w którym ludność nie osiągnęła jeszcze zdolności do pracy, tj. grupa wieku 0 - 17 lat,
• wiek produkcyjny - wiek zdolności do pracy, tj. dla mężczyzn grupa wieku 18-64 lata, dla kobiet - 18-59 lat,
• wiek poprodukcyjny - wiek, w którym osoby zazwyczaj kończą pracę zawodową, tj. dla mężczyzn - 65 lat i więcej, dla kobiet - 60 lat i więcej.

Geriatria - dziedzina medycyny, która skupia się na problemach zdrowotnych osób w wieku 60 lat i więcej; charakteryzuje się kompleksowym podejściem do leczenia chorób, które występują u osób w tej grupie wiekowej.

Oczekiwane trwanie życia w zdrowiu - przewidywana średnia liczba lat jaką ma do przeżycia bez niepełnosprawności osoba w wieku x ukończonych lat, pod warunkiem, że aktualne warunki umieralności i utraty zdrowia populacji utrzymają się na obecnym poziomie.

Osoba niepełnosprawna biologicznie – osoba, która odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku, ale nie posiada prawnego orzeczenia niepełnosprawności; osoba niepełnosprawna biologicznie nie musi posiadać potwierdzenia prawnego (orzeczenia) o swojej niepełnosprawności.

Osoba niepełnosprawna prawnie – osoba, która posiada odpowiednie orzeczenie: o stopniu niepełnosprawności (znacznym, umiarkowanym, lekkim) w przypadku dorosłych lub o niepełnosprawności w przypadku dzieci do 16 roku życia, wydane przez organ do tego uprawniony.

Przeciętne dalsze trwanie życia - średnia liczba lat, jaką ma jeszcze do przeżycia osoba w wieku x przy założeniu umieralności z okresu, dla którego opracowano tablice trwania życia, które określają teoretyczny proces wymierania populacji w miarę jej starzenia się.

Przeciętne trwanie życia noworodka - średnia liczba lat, jaką ma jeszcze do przeżycia osoba w momencie narodzin przy założeniu umieralności z okresu, dla którego opracowano tablice trwania życia.

Stacjonarna opieka długoterminowa – opieka świadczona w zakładach opiekuńczo–leczniczych oraz pielęgnacyjno–opiekuńczych o profilu ogólnym, a także w zakładach opiekuńczo–leczniczych i pielęgnacyjno–opiekuńczych o profilu psychiatrycznym; jest sprawowana nad pacjentem zdiagnozowanym, o stabilnym stanie zdrowia i ustalonym leczeniu.

Wskaźnik aktywnego starzenia się (AAI) jest syntetyczną miarą niewykorzystania potencjału osób starszych (w wieku 55-75) w zakresie większego uczestnictwa w gospodarce i życiu społeczeństwa oraz niezależnym życiu; wskaźnik został utworzony poprzez połączenie miar z 4 dziedzin: 1) zatrudnienie, 2) uczestnictwo w życiu społeczeństwa, 3) niezależne życie w zdrowiu i bezpieczeństwie oraz 4) możliwości i warunki sprzyjające aktywnemu starzeniu się; wskaźnik przyjmuje wartości w skali od 0 do 100; im więcej punktów, tym większy wkład osób starszych w społeczeństwo i tym lepsze warunki sprzyjające aktywnemu starzeniu się.

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym - odsetek osób, które są zagrożone ubóstwem lub pogłębioną deprywacją materialną lub żyją w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy.

Zakłady opieki długoterminowej – jednostki, które zapewniają pacjentom całodobowe świadczenia pielęgnacyjne, opiekuńcze i rehabilitacyjne, a także kontynuację leczenia farmakologicznego i dietetycznego w dłuższym okresie.

Charakterystyka wybranych badań GUS

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) – badanie realizowane przez GUS począwszy od 1992 r. i doskonalone zgodnie z zaleceniami Eurostatu. Badanie prowadzone jest metodą reprezentacyjną, która umożliwia uogólnienie wyników badania na populację generalną. Od 2021 r. badaniem objęte są wszystkie osoby w wieku 15-89 lat będące członkami gospodarstw domowych w wylosowanych mieszkaniach. Celem badania jest ocena sytuacji w zakresie aktywności ekonomicznej ludności. Podstawowym kryterium podziału ludności z punktu widzenia aktywności zawodowej, przyjętym w BAEL, jest praca, tzn. fakt wykonywania, posiadania bądź poszukiwania pracy. Zgodnie z międzynarodowymi standardami ogół ludności można podzielić na trzy podstawowe kategorie: pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo. Pracujący i bezrobotni stanowią populację aktywnych zawodowo.

Badanie Spójności Społecznej (BSS) – reprezentacyjne badanie ankietowe gospodarstw domowych, przeprowadzane przez GUS od 2011 r., co trzy-cztery lata. Celem Badania spójności społecznej jest zebranie informacji pozwalających na dokonywanie wszechstronnych ocen jakości życia w ujęciu wielowymiarowym (uwzględniając aspekty ekonomiczne i społeczne) przez pryzmat zarówno wskaźników obiektywnych, jak i subiektywnych. Dzięki integracji danych indywidualnych możliwe jest m.in. określenie, w jakich grupach społeczeństwa występuje kumulacja korzystnych, bądź niekorzystnych aspektów jakości życia, jakie czynniki warunkują te sytuacje, a także jakie relacje zachodzą pomiędzy poszczególnymi wymiarami jakości życia. Szeroki zakres zbieranych informacji pozwala m.in. na kompleksową ocenę zróżnicowania poziomu i stylu życia, wielowymiarową analizę ubóstwa, wykluczenia społecznego, kapitału społecznego oraz subiektywnego dobrobytu.

Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia (EHIS) – realizowane co pięć lat, reprezentatywne badanie ankietowe. W Polsce przeprowadzane przez GUS od 2009 r. Wyniki EHIS dostarczają danych umożliwiających dokonywanie porównań między krajami Unii Europejskiej. Badanie EHIS ma na celu ocenę kondycji zdrowotnej ludności Polski, z uwzględnieniem subiektywnej ogólnej oceny stanu zdrowia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Badanie obejmuje m.in. takie zagadnienia jak: częstość występowania najpoważniejszych, długotrwałych problemów zdrowotnych (np. chorób przewlekłych), poziom sprawności oraz ograniczeń w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych, a także samopoczucie emocjonalne i profilaktyka. Badanie umożliwia również monitorowanie wybranych aspektów zachowań anty- i pro-zdrowotnych, do których można zaliczyć m.in. uprawianie sportu, spożywanie owoców i warzyw, palenie tytoniu i spożywanie alkoholu.

Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) – coroczne, reprezentatywne, ankietowe badanie gospodarstw domowych, realizowane przez GUS od 2005 r. Głównym celem EU-SILC jest dostarczanie porównywalnych dla krajów Unii Europejskiej danych dotyczących szeroko rozumianych warunków życia ludności. Wyniki badania EU-SILC dostarczają informacji nt. dochodów, ubóstwa, deprywacji materialnej, samooceny stanu zdrowia oraz wybranych aspektów wykluczenia społecznego. EU-SILC zakłada również prowadzenie badań modułowych, których tematyka odpowiada na aktualne zapotrzebowanie organów Unii Europejskiej.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań – podstawowe badanie i źródło danych z zakresu statystyki ludności, które ma na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze według ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych, w oznaczonym momencie, na określonym terytorium. Spisy powszechne obejmują całą populację ludności i mieszkań. Oznacza to, że dane uzyskiwane w wyniku spisu powszechnego pochodzą od wszystkich obywateli. Co istotne, w przypadku wielu cech demograficzno-społecznych, jak np. wyznanie, narodowość czy stopień niepełnosprawności, spisy powszechne są dla państwa jedynym źródłem danych. Spisy realizowane są co ok. 10 lat, zgodnie z zaleceniami i standardami organizacji międzynarodowych, jak UE i ONZ, co umożliwia dokonywanie porównań międzynarodowych.