Wczesne dzieciństwo

Aberracje chromosomowe – mogą być liczbowe lub strukturalne. Aberracja liczbowa oznacza, że u danej osoby brakuje jednego z chromosomów z pary lub ma ona więcej niż dwa chromosomy zamiast pary. Aberracja strukturalna oznacza, że struktura chromosomu została zmieniona.

Dzienny opiekun – jedna z form opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. Osoba fizyczna prowadząca działalność na własny rachunek albo zatrudniana przez jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa), instytucje publiczne, osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, na podstawie umowy o pracę albo umowy o świadczenie usług. Dzienny opiekun sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia.

Dzietność kobiet - przeciętna liczba dzieci, którą urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat), przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną wśród kobiet w badanym roku.

Niania – jedna z form opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. Osoba fizyczna sprawująca opiekę nad dziećmi na podstawie umowy o świadczenie usług zwanej "umową uaktywniającą", zawieranej w formie pisemnej między nianią a rodzicami albo rodzicem samotnie wychowującym dziecko. Niania sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia. ZUS opłaca składki za nianię od kwoty wynagrodzenia nie większej niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę, zaś od nadwyżki tej kwoty, składki płaci rodzic dziecka.

Niemowlę – dziecko w wieku poniżej 1 roku.

Noworodek – dziecko w wieku do 28 dni (0-27 dób).

Odporność zbiorowiskowa – (odporność populacyjna lub odporność grupowa) ochrona osób nieuodpornionych w wyniku zaszczepienia wysokiego odsetka społeczeństwa.

Okres okołoporodowy – okres od ukończenia 22. tygodnia ciąży do 7 dni po porodzie.

Szczepienie ochronne – podanie szczepionki przeciw chorobie zakaźnej w celu sztucznego uodpornienia przeciwko tej chorobie.

Umieralność niemowląt – zgony dzieci w wieku do 364 dni.

Urodzenie żywe - całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha bądź wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia, takie jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, bez względu na to, czy sznur pępowiny został przecięty lub łożysko zostało oddzielone.

Wady wrodzone – choroby, które są w znacznym stopniu określone przed lub w trakcie narodzin i które są zasadniczo rozpoznawalne we wczesnym okresie życia. Wrodzone wady rozwojowe można zdefiniować jako anomalie strukturalne lub funkcjonalne.

Wcześniak – dziecko urodzone żywe przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży.

Wiek rozrodczy – wiek, w którym kobieta zdolna jest (biologicznie) do urodzenia dziecka.

Współczynnik dzietności – liczba dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, tzn. przy przyjęciu cząstkowych współczynników płodności z tego okresu za niezmienne. Przy współczynniku dzietności na poziomie 2,1 mówimy o zastępowalności pokoleń.

Współczynnik zgonów niemowląt – stosunek liczby zgonów niemowląt w danym okresie do liczby urodzeń żywych w tym okresie – wyrażony w ‰ (tj. na 1000 urodzeń żywych).

Żłobek, klub dziecięcy – jednostka organizacyjna sprawująca opiekę nad dziećmi do lat 3, realizująca funkcje opiekuńcze, wychowawcze, edukacyjne oraz wpisana do rejestru prowadzonego przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta.

Nauka i wolontariat

Badanie PISA – Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Programme for International Student Assessment – PISA) koordynowany przez OECD (Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju); celem Programu jest sprawdzenie umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy nabytej w szkole i poza szkołą w trzech dziedzinach: czytaniu i interpretacji, matematyce oraz rozumowaniu w naukach przyrodniczych; badaniem objęci są wylosowani uczniowie w grupie wieku 15-16 lat. Jest ono realizowane co trzy lub cztery lata, począwszy od 2000 r.

Edukacja domowa – forma kształcenia, w której rodzice lub opiekunowie podejmują odpowiedzialność za nauczanie swoich dzieci w domu, zamiast posyłać je do tradycyjnej szkoły. Taka forma edukacji dotyczy dziecka, które ma od 6 lat do 18 lat, czyli objęte jest obowiązkiem przedszkolnym, szkolnym i nauki.

Egzamin maturalny – egzamin przeprowadzany jako zakończenie szkoły średniej, którego wynik warunkuje podjęcie dalszej edukacji, od 2015 r. w nowej formule. Przystępują do niego m.in. absolwenci liceów ogólnokształcących, absolwenci techników, a także absolwenci innych szkół ponadpodstawowych. Aby zdać egzamin i uzyskać świadectwo należy: uzyskać co najmniej 30% punktów z egzaminu z każdego przedmiotu obowiązkowego w części ustnej i w części pisemnej oraz przystąpić do egzaminu pisemnego z wybranego przedmiotu dodatkowego (bez progu zaliczenia). Zdający przystępuje obowiązkowo do 2 egzaminów w części ustnej oraz 4 egzaminów w części pisemnej: na poziomie podstawowym: z języka polskiego, języka obcego nowożytnego i matematyki oraz z wybranego przedmiotu dodatkowego na poziomie rozszerzonym.

Egzamin ósmoklasisty – egzamin obejmujący wiadomości i umiejętności określone ‎w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych. Jest egzaminem obowiązkowym w formie pisemnej bez określonego minimalnego wyniku niezbędnego do jego zaliczenia. Ósmoklasista przystępuje do egzaminu z trzech przedmiotów obowiązkowych, tj.: języka polskiego, matematyki oraz wybranego języka obcego nowożytnego (angielski, francuski, hiszpański, niemiecki, rosyjski, ukraiński lub włoski), którego uczeń uczył się w szkole w ramach obowiązkowych zajęć edukacyjnych.

Kształcenie specjalne – kształcenie, którym obejmuje się dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, niedostosowane społecznie i zagrożone niedostosowaniem społecznym, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy.

Młodzież niekontynuująca nauki – osoby w wieku 18–24 lata z wykształceniem co najwyżej podstawowym, które nie kontynuują nauki i nie dokształcają się, w ogólnej liczbie ludności w tej samej grupie wieku.

Osoba z niepełnosprawnością – osoba, która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osoba, która takiego orzeczenia nie posiada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku.

Przedszkole – placówka opiekuńczo-wychowawcza przeznaczona dla dzieci w wieku od lat 3 do czasu rozpoczęcia przez nie nauki w szkole podstawowej, wspomagająca indywidualny rozwój, zapewniająca opiekę odpowiednią do potrzeb dziecka oraz przygotowująca do nauki w szkole.

Studia wyższe – studia pierwszego stopnia, studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, prowadzone przez uczelnię do tego uprawnioną.

Szkoła podstawowa – szkoła ośmioletnia, w której w ostatniej klasie przeprowadza się egzamin ósmoklasisty i której ukończenie umożliwia dalsze kształcenie w szkole ponadpodstawowej. Struktura organizacyjna szkoły podstawowej obejmuje klasy I-VIII, w których nauka jest obowiązkowa.

Szkoła ponadpodstawowa – szkoła realizująca zadania dydaktyczne na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej. Do szkół ponadpodstawowych zalicza się następujące typy szkół: czteroletnie liceum ogólnokształcące, pięcioletnie technikum, trzyletnią branżową szkołę I stopnia, trzyletnią szkołę specjalną przysposabiającą do pracy, dwuletnią branżową szkołę II stopnia oraz szkołę policealną o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku.

Umiejętności cyfrowe – są klasyfikowane na podstawie posiadanej liczby umiejętności (z pięciu) oraz ich poziomu:
• korzystanie z informacji i danych,
• komunikacja i współpraca,
• tworzenie treści cyfrowych,
• bezpieczeństwo,
• rozwiązywanie problemów.
Wyróżniamy następujące poziomy umiejętności cyfrowych:
• ponadpodstawowe – osoby posiadają każdy rodzaj umiejętności cyfrowych,
• podstawowe – osoby posiadają każdy rodzaj umiejętności cyfrowych, ale co najmniej jeden rodzaj na poziomie podstawowym,
• niskie – osoby posiadają cztery z pięciu cyfrowych umiejętności,
• wąskie – osoby posiadają trzy z pięciu cyfrowych umiejętności,
• ograniczone – osoby posiadają dwie z pięciu cyfrowych umiejętności,
• brak – osoby posiadają jedną umiejętność cyfrową lub wcale.

Wolontariat (praca społeczna) – działanie (aktywność) podejmowane dobrowolnie i bez wynagrodzenia mające na celu przyniesienie korzyści osobom lub grupie osób spoza gospodarstwa domowego (wyłączając rodzinę wolontariusza); może również być świadczone na rzecz społeczeństwa, środowiska naturalnego, konkretnej miejscowości lub społeczności. Świadczenie wolontariatu wiąże się z poświęceniem na niego wolnego czasu. Czynność zaliczana do wolontariatu powinna mieć charakter pracy, to znaczy za jej wykonanie można byłoby uzyskać zapłatę (wynagrodzenie), ale osoba wykonująca tę pracę nie oczekiwała za nią wynagrodzenia i nie otrzymała go. Wolontariat może być świadczony indywidualnie albo w ramach działalności organizacji/instytucji.

Wolontariat świadczony indywidualny (bezpośrednio) – praca niezarobkowa, która nie jest wykonywana w ramach struktur organizacyjnych. Zalicza się do niej: pomoc przyjaciołom, znajomym i sąsiadom, pomoc osobom nieznajomym oraz działania na rzecz społeczeństwa, środowiska naturalnego, miejscowości, w której się mieszka lub przebywa albo społeczności lokalnej.

Wolontariat świadczony w ramach organizacji lub instytucji (wolontariat formalny) – praca niezarobkowa (praca wolontariacka, praca społeczna) wykonywana w ramach struktur organizacyjnych przez członków danej organizacji lub osoby wspomagające działanie organizacji, stowarzyszenia, fundacji, komitetu, instytucji publicznej, spółdzielni, kościoła czy innej jednostki organizacyjnej. Dotyczy to również działań, programów i inicjatyw funkcjonujących przy wyżej wymienionych jednostkach organizacyjnych.

Wolontariusz – osoba fizyczna, która dobrowolnie i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji, instytucji, osób indywidualnych spoza rodziny wolontariusza, szerszej społeczności lub środowiska naturalnego. Wykonywanie tych świadczeń jest określane jako praca społeczna lub wolontariat.

Współczynnik skolaryzacji netto – relacja liczby osób w danej grupie wieku uczących się na danym poziomie kształcenia (stan na początku roku szkolnego) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Wynik podawany jest w ujęciu procentowym.

Wychowanie przedszkolne – obejmuje dzieci od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 3 lata, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat. Jest realizowane w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz w innych formach wychowania przedszkolnego (zespołach wychowania przedszkolnego i punktach przedszkolnych).

Zdrowie i styl życia

BMI (Body Mass Index) – indeks masy ciała umożliwiający monitoring wagi ciała; stanowi relację pomiędzy masą ciała a wzrostem, którą oblicza się wg wzoru:
BMI = masa ciała (kg) / wzrost (cm)2 / 10 000
Dla osób dorosłych wyróżnia się cztery oceny wagi:
• waga właściwa (BMI: 18,50–24,99),
• niedowaga (BMI⩽18,49) – stan niedoboru masy ciała,
• nadwaga (BMI: 25,00-29,99) – nieprawidłowa lub nadmierna akumulacja tłuszczu, która stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka,
• otyłość (BMi⩾30,00) – nieprawidłowa lub nadmierna akumulacja tłuszczu, która stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka; otyłość jest przewlekłą chorobą spowodowaną nadmierną podażą energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu; otyłości towarzyszą najczęściej liczne powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego i innych narządów.

Członek klubu sportowego – osoba, która posiada ważną legitymację członkowską klubu sportowego lub spełnia inne określone wymogi, jeśli klub przyjął inne zasady członkostwa.

Juniorzy i juniorki – wszyscy ćwiczący, którzy nie są seniorami, a więc juniorzy, juniorzy młodsi, młodzicy i dzieci. Nie ma jednoznacznej granicy wieku dla tej kategorii zawodników, gdyż w poszczególnych rodzajach sportu (oraz konkurencjach w ramach jednego rodzaju sportu) może być ona inna.

Klub sportowy – podstawowa jednostka organizacyjna prowadząca działalność sportową, funkcjonująca jako osoba prawna.

Próba samobójcza (samobójstwo niezakończone zgonem) – to akt celowego działania w celu pozbawienia siebie życia, który nie kończy się zgonem. Próba ta może prowadzić do różnych konsekwencji, w tym obrażeń fizycznych lub psychicznych, lecz bez skutku śmiertelnego.

Rekreacja ruchowa – forma aktywności fizycznej o charakterze sportowym, podejmowana dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.

Samobójstwo zakończone zgonem – to sytuacja, w której osoba świadomie i celowo podejmuje działania prowadzące do swojej śmierci, skutkujące faktycznym zgonem.

Samoocena stanu zdrowia – ogólny, a nie aktualny stan zdrowia. Obejmuje różne wymiary zdrowia, tj. funkcjonowanie fizyczne, społeczne i emocjonalne oraz oznaki i symptomy biomedyczne. Pomija wszelkie odniesienia do wieku. Samoocena stanu zdrowia jest badana przez GUS w ramach Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC).

Opieka i wychowanie

Adopcja (przysposobienie) – stosunek prawnorodzinny nawiązany między przysposabiającym a przysposobionym, podobny do stosunku między rodzicami a dziećmi.

Czyn karalny – czyn popełniony przez nieletniego, zabroniony przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo wykroczenie określone w art. 51,62, 69, 74, 76, 85, 87, 112, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń.

Gospodarstwo domowe – zespół osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących się. Osoby samotne utrzymujące się samodzielnie tworzą jednoosobowe gospodarstwa domowe.

Interwencyjny ośrodek preadopcyjny – placówka przeznaczona dla dzieci do ukończenia 1 roku życia, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej.

Młodzieżowy ośrodek socjoterapii – placówka przeznaczona dla dzieci i młodzieży, które z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym, są zagrożone niedostosowaniem społecznym i wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i socjoterapii, oraz posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Do zadań młodzieżowego ośrodka socjoterapii należy eliminowanie przejawów zaburzeń zachowania oraz przygotowanie wychowanków do samodzielnego i odpowiedzialnego życia po opuszczeniu ośrodka, zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi.

Młodzieżowy ośrodek wychowawczy – placówka przeznaczona dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i resocjalizacji. Zadaniem młodzieżowego ośrodka wychowawczego jest eliminowanie przejawów niedostosowania społecznego oraz przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi.

Nieletni (w rozumieniu ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich) – osoba, która:
• dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat
• uległa demoralizacji będąc w wieku poniżej 18 roku życia
• ma orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze, o ile nie ukończyła 21. roku życia.

Okręgowy ośrodek wychowawczy – placówka, w której wykonuje się środek wychowawczy – umieszczenie nieletniego w okręgowym ośrodku wychowawczym. Ośrodek przeznaczony jest dla:
• nieletnich w normie intelektualnej;
• nieletnich z niepełnosprawnością intelektualną (w stopniu lekkim oraz w stopniu umiarkowanym).

Piecza zastępcza – rodzinna lub instytucjonalna forma opieki sprawowana nad dziećmi w przypadku niemożności zapewnienia im opieki i wychowania przez rodziców:
• instytucjonalna piecza zastępcza – jest sprawowana w formie:
- placówki opiekuńczo-wychowawczej;
- regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej;
- interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego;
• rodzinna piecza zastępcza – sprawowana jest w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Polega na pracy z rodziną, ukierunkowanej na umożliwienie powrotu dziecka do rodziny. W sytuacji, gdy jest to niemożliwe, prowadzone są działania pozwalające na przysposobienie dziecka lub przygotowanie go do samodzielnego i odpowiedzialnego życia poprzez zaspokojenie potrzeb bytowych, zdrowotnych, emocjonalnych, edukacyjnych, kulturalno-rekreacyjnych i religijnych. Formami rodzinnej pieczy zastępczej są:
- rodzina zastępcza;
- rodzinny dom dziecka.

Placówka opiekuńczo-wychowawcza – zapewnia dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej całodobową ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne, religijne, a także gwarantuje korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych i kształcenia na podstawie odrębnych przepisów.
Wyróżniamy następujące typy placówek:
• placówka socjalizacyjna – zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne; realizuje przygotowany we współpracy z asystentem rodziny plan pomocy dziecku; umożliwia kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi; podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny; zapewnia dziecku dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych; obejmuje dziecko działaniami terapeutycznymi; zapewnia korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych;
• placówka interwencyjna – zapewnia doraźną opiekę nad dzieckiem w czasie trwania sytuacji kryzysowej, w szczególności placówka jest obowiązana przyjąć dziecko w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia mu opieki;
• placówka rodzinna – wychowuje dzieci w różnym wieku, w tym dorastające i usamodzielniające się; umożliwia wspólne wychowanie i opiekę licznemu rodzeństwu; w tym samym czasie w placówce może przebywać nie więcej niż ośmioro wychowanków;
• placówka specjalistyczno-terapeutyczna – sprawuje opiekę nad dzieckiem o indywidualnych potrzebach, w szczególności: legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, wymagającym stosowania specjalnych metod wychowawczych i specjalistycznej terapii; wymagającym wyrównywania opóźnień rozwojowych i edukacyjnych; placówka zapewnia zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensujące braki w wychowaniu w rodzinie;
• placówka łącząca zadania placówek - zapewnia opiekę oraz wychowanie poprzez realizację zadań przewidzianych dla placówki typu: socjalizacyjnego, interwencyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego.

Przestępstwo przeciwko mieniu – przestępstwo, do którego zalicza się kradzież, kradzież z włamaniem, rozbój, kradzież rozbójniczą, wymuszenie rozbójnicze, przywłaszczenie, nadużycie telefonu, oszustwo, oszustwo komputerowe, niszczenie lub uszkodzenie mienia, zabór cudzego pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia, kradzież leśną, paserstwo.

Przestępstwo przeciwko wolności – pozbawienie człowieka wolności obejmujące również groźbę karalną, groźbę bezprawną, przemoc wobec osób i naruszenie miru domowego (art. 189 - 193 k.k.).

Przestępstwo przeciwko wolności sumienia i wyznania – czyn zabroniony godzący w indywidualną / grupową wolność sumienia i wyznania obejmujący dyskryminację wyznaniową, przeszkadzanie publicznemu wykonaniu aktu religijnego, obrazę uczuć religijnych (art. 194 - 196 k.k.).

Przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu - czyn zabroniony, mający uregulowanie w rozdziale XXVII Kodeksu karnego, obejmujący: zabójstwo, dzieciobójstwo, eutanazję, namowę lub pomoc do samobójstwa, przerwanie ciąży bez lub za zgodą kobiety, śmierć kobiety w wyniku aborcji, nieumyślne spowodowanie śmierci, uszczerbek na zdrowiu, udział w bójce lub pobiciu (art. 212 - 217 k.k.).

Regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna – placówka zapewniająca całodobową opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej, wymagającym szczególnej opieki, które ze względu na stan zdrowia wymagają stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Rodzina biologiczna (nuklearna) – definiowana jest jako dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy (osoby w związkach niesformalizowanych) – osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko.

Rodzina niepełna – rodzina z jednym rodzicem i dzieckiem/dziećmi, mieszkający w tym samym gospodarstwie domowym.

Rodzina zastępcza – zapewnia opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Wyróżniamy następujące typy rodzin zastępczych:
• spokrewniona – tworzona przez wstępnych lub rodzeństwo dziecka; przysługuje jej pomoc finansowa na utrzymanie dziecka;
• niezawodowa – tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; przysługuje jej świadczenie pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka; w rodzinie umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż troje dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa);
• zawodowa – tworzona przez osoby, które nie są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; oprócz świadczenia pieniężnego na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka otrzymuje ona także wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji rodziny zastępczej; w rodzinie tej umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż troje dzieci (z wyjątkiem licznego rodzeństwa); może działać m.in. jako:
- pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego – przyjmuje dziecko na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku, gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną, na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby, w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie;
- specjalistyczna – umieszcza się w niej w szczególności: dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, dzieci na podstawie art. 6 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, małoletnie matki z dziećmi.
Rodzinny dom dziecka – forma rodzinnej pieczy zastępczej, która zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w której w tym samym czasie może przebywać łącznie nie więcej niż ośmioro dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej.

Schronisko dla nieletnich – placówka o charakterze diagnostyczno-resocjalizacyjnym przeznaczona dla nieletnich powyżej 13 roku życia.

Zakład poprawczy – placówka resocjalizacyjna dla nieletnich w wieku 13-17 lat - najsurowszy środek poprawczy orzekany przez sąd rodzinny. Środek ten stosuje się wówczas, gdy uprzednio zastosowane środki wychowawcze nie spowodowały oczekiwanej poprawy w zachowaniu nieletniego. Nieletni może w niej przebywać nie dłużej niż do ukończenia 21 roku życia.

Związek niesformalizowany – oznacza utrzymywanie więzi psychicznych, fizycznych i/lub ekonomicznych natury małżeńskiej (bez zawierania związku małżeńskiego) pomiędzy dwiema osobami. W edycjach Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań sprzed 2021 r. pozycja ta w stosowanej w statystyce typologii rodzin była określana jako partnerzy z dziećmi lub bez dzieci.

Ubóstwo i deprywacja

Deprywacja materialna – brak możliwości zaspokojenia potrzeb uznanych w warunkach europejskich za podstawowe, ze względu na problemy finansowe.

Minimum egzystencji – zwane również minimum biologicznym, szacowane jest przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS). Uwzględnia ono jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

Bardzo niska intensywność pracy – występuje w gospodarstwach domowych, w których osoby dorosłe w wieku (18 - 64 lat) w minionym roku przepracowały mniej niż 20% ich całkowitego potencjału pracy.

Osoby aktywne zawodowo (wg BAEL) – osoby w wieku 15-89 lat uznane za pracujące lub bezrobotne.

Rodzina wielodzietna – rodzina z co najmniej trojgiem dzieci.

Typ biologiczny gospodarstwa domowego – określany na podstawie stopnia pokrewieństwa członków gospodarstwa do osoby odniesienia. Wyróżnia się następujące typy biologiczne gospodarstw domowych:
• małżeństwo bez dzieci na utrzymaniu,
• małżeństwo z jednym dzieckiem na utrzymaniu,
• małżeństwo z dwojgiem dzieci na utrzymaniu,
• małżeństwo z trojgiem dzieci na utrzymaniu,
• małżeństwo z czworgiem i większą liczbą dzieci na utrzymaniu,
• matka z dziećmi na utrzymaniu,
• ojciec z dziećmi na utrzymaniu,
• małżeństwo z przynajmniej jednym dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami,
• matka z przynajmniej jednym dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami,
• ojciec z przynajmniej jednym dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami,
• inne osoby z dziećmi na utrzymaniu,
• gospodarstwa jednoosobowe,
• pozostałe.

Ubóstwo dochodowe – za dotknięte ubóstwem dochodowym uznawane jest gospodarstwo domowe, w którym miesięczny dochód pieniężny, jakim dysponowało gospodarstwo w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie był niższy od wartości uznanej za próg ubóstwa.

Ubóstwo lub wykluczenie społeczne – za dotknięte ubóstwem lub wykluczeniem społecznym uznajemy osoby, które są zagrożone ubóstwem lub pogłębioną deprywacją materialną lub żyją w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy.

Ubóstwo skrajne – za dotknięte ubóstwem skrajnym uznaje się gospodarstwa domowe, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) jest niższy niż granica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) wyznaczająca poziom zaspokojenia potrzeb, poniżej którego następuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.

Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej i społecznej – odsetek populacji doświadczający braku możliwości zaspokojenia z powodów finansowych co najmniej 7 z 13 potrzeb materialnych i społecznych (6 związanych z osobą i 7 związanych z gospodarstwem domowym), uważanych przez większości ludzi za pożądane lub nawet niezbędne do prowadzenia odpowiedniego życia. Lista potrzeb:
• Poziom gospodarstwa domowego:
- Opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku;
- Spożywanie mięsa, ryb (lub wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień;
- Ogrzewanie mieszkania odpowiednio do potrzeb;
- Pokrycie niespodziewanego wydatku (w wysokości odpowiadającej miesięcznej wartości granicy ubóstwa relatywnego, przyjętej w danym kraju);
- Terminowe regulowanie opłat związanych z mieszkaniem, spłatą rat i kredytów;
- Dostęp do samochodu w celach prywatnych;
- Wymiana zniszczonych mebli.
• Poziom osoby:
- Wymiana zużytej odzieży na nową;
- Posiadanie przynajmniej dwóch par odpowiednio dopasowanego obuwia;
- Wydawanie raz w tygodniu niewielkiej sumy pieniędzy na własne potrzeby;
- Regularne uczestnictwo w różnych formach spędzania czasu wolnego;
- Spotykanie się co najmniej raz w miesiącu z przyjaciółmi/rodziną na posiłku/drinku;
- Dostęp do Internetu.

Wskaźnik przeludnienia mieszkań – definiowany jako odsetek populacji żyjącej w przeludnionym gospodarstwie domowym, czyli takim, które nie ma do dyspozycji przynajmniej:
• jednego pokoju na gospodarstwo domowe,
• jednego pokoju na parę,
• jednego pokoju na każdą osobę powyżej 18 roku życia,
• jednego pokoju na dwie osoby tej samej płci w wieku 12-17 lat,
• jednego pokoju dla każdej osoby w wieku 12-17 lat, nieujętej w poprzedniej kategorii,
• jednego pokoju dla każdej dwójki dzieci w wieku poniżej 12 lat.

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po transferach społecznych – odsetek osób, których ekwiwalentny dochód do dyspozycji (po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych), jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% krajowej mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji.

Charakterystyka wybranych badań GUS

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności – jedno z podstawowych, ciągłych, corocznych badań reprezentatywnych przeprowadzane kwartalnie w obszarze rynku pracy, realizowane przez GUS od 1992 r. Dostarcza informacji o rozmiarze i strukturze populacji osób pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo oraz m.in. źródłach utrzymania i samoocenie stanu zdrowia. Od 2021 r. badaniem objęte są wszystkie osoby w wieku 15-89 lat będące członkami gospodarstw domowych w wylosowanych mieszkaniach. Badanie to umożliwia bieżącą ocenę sytuacji w zakresie aktywności ekonomicznej ludności, w tym stopnia wykorzystania zasobów pracy, a zarazem pozwala na szerszą charakterystykę poszczególnych grup ludności.

Badanie Budżetu Czasu Ludności – przeprowadzane jest co 10 lat na reprezentatywnej próbie respondentów za pomocą wywiadów i tzw. „dzienniczka czasu”. Dostarcza informacji o strukturze dobowego budżetu czasu społeczeństwa oraz jego zróżnicowaniu ze względu na cechy demograficzne, społeczne, ekonomiczne i terytorialne. Celem badania jest wycena wartości czasu pracy w gospodarstwie domowym, co wspiera rachunki narodowe i sporządzanie bilansu czasu pracy. Ma praktyczne zastosowanie np. w sądach przy zasądzaniu alimentów dla osób zajmujących się pracą domową. Badanie umożliwia porównania międzynarodowe oraz szczegółowe analizy różnych tematów, takich jak zmiany w strukturze budżetu czasu na różnych etapach życia, wycena nieodpłatnej pracy domowej oraz równowaga między życiem zawodowym i prywatnym. Dzięki cyklowi dziesięcioletniemu pozwala obserwować zmiany stylu życia, np. w kontekście nowoczesnych technologii w codziennym życiu. Badanie jest źródłem podstawowych wskaźników poziomu i jakości życia oraz informacji wspierających przy podejmowaniu działań dotyczącej polityki społecznej i rynku pracy.

Badanie budżetów gospodarstw domowych – prowadzone co roku przez GUS metodą reprezentacyjną od 1957 r. Przedmiotem badania jest budżet gospodarstwa domowego, tzn. wielkość przychodów i rozchodów (pieniężnych i niepieniężnych) wszystkich członków badanego gospodarstwa domowego oraz ilościowe spożycie wybranych artykułów i usług. Badanie umożliwia analizowanie materialnych aspektów warunków życia ludności, a także ocenę wpływu różnych czynników na kształtowanie poziomu i zróżnicowania sytuacji bytowej podstawowych grup gospodarstw domowych.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań – podstawowe badanie i źródło danych z zakresu statystyki ludności, które ma na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze według ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych, w oznaczonym momencie, na określonym terytorium. Spisy powszechne obejmują całą populację ludności i mieszkań. Oznacza to, że dane uzyskiwane w wyniku spisu powszechnego pochodzą od wszystkich obywateli. Co istotne, w przypadku wielu cech demograficzno-społecznych, jak np. wyznanie, narodowość czy stopień niepełnosprawności, spisy powszechne są dla państwa jedynym źródłem danych. Spisy realizowane są co ok. 10 lat, zgodnie z zaleceniami i standardami organizacji międzynarodowych, jak UE i ONZ, co umożliwia dokonywanie porównań międzynarodowych.

Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia (EHIS) – reprezentatywne badanie ankietowe realizowane co 5 lat. W Polsce przeprowadzane jest przez GUS od 2009 r. Wyniki badania EHIS dostarczają danych umożliwiających dokonywanie porównań między krajami Unii Europejskiej. Badanie EHIS ma na celu ocenę kondycji zdrowotnej ludności Polski, z uwzględnieniem subiektywnej ogólnej oceny stanu zdrowia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Badanie obejmuje m.in. takie zagadnienia jak: częstość występowania najpoważniejszych, długotrwałych problemów zdrowotnych (np. chorób przewlekłych), poziom sprawności oraz ograniczeń w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych, a także samopoczucie emocjonalne i profilaktyka. Badanie umożliwia również monitorowanie wybranych aspektów zachowań anty- i pro-zdrowotnych, do których można zaliczyć m.in. uprawianie sportu, spożywanie owoców i warzyw, palenie tytoniu i spożywanie alkoholu.

Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) – coroczne, reprezentatywne, ankietowe badanie gospodarstw domowych, realizowane przez GUS od 2005 r. Głównym celem EU-SILC jest dostarczanie porównywalnych dla krajów UE danych dotyczących szeroko rozumianych warunków życia ludności. Wyniki badania EU-SILC dostarczają informacji nt. dochodów, ubóstwa, deprywacji materialnej i społecznej, samooceny stanu zdrowia oraz wybranych aspektów wykluczenia społecznego. EU-SILC zakłada również prowadzenie badań modułowych, których tematyka odpowiada na aktualne zapotrzebowanie organów UE.

Praca niezarobkowa poza gospodarstwem domowym (PNZ) – badanie zrealizowane po raz pierwszy w 2011 r. jako moduł do Badania aktywności ekonomicznej ludności. Druga edycja miała miejsce w 2016 r., trzecia w 2022 r. Celem badania jest pomiar ekonomicznego i społecznego wymiaru pracy świadczonej dobrowolnie i bezpłatnie przez mieszkańców Polski, którzy ukończyli 15 rok życia. Oprócz pracy społecznej, mającej miejsce w różnego typu jednostkach organizacyjnych (np. stowarzyszeniach, fundacjach, kościołach, związkach zawodowych, itp.), badanie obejmuje także prace wykonywane bezpłatnie poza jakimikolwiek strukturami organizacyjnymi, np. na rzecz krewnych i znajomych spoza własnego gospodarstwa domowego, na rzecz nieznajomych, a także środowiska, miejscowości oraz społeczeństwa.

Badania w obszarze Wskaźniki społeczeństwa informacyjnego – prowadzone są corocznie od 2004 r. i są ściśle związane z pomiarem rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy. Ich zakres obejmuje wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT – Information and Communication Technologies) w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i wśród osób indywidualnych oraz od 2019 r. w jednostkach administracji publicznej. Badania te mają na celu pozyskanie wskaźników pozwalających na ocenę poszczególnych etapów rozwoju społeczeństwa informacyjnego i analizę zachodzących w nim procesów oraz dokonywanie porównań pomiędzy krajami UE (z wyłączeniem badania dot. wykorzystania ICT w jednostkach administracji publicznej).