Zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego wśród osób poniżej 18 roku życia w naszym kraju wyraźnie zmniejszył się (o niemal 10 p. proc. pomiędzy latami 2015 a 2023). Poprawa sytuacji dzieci była w Polsce na tyle duża, że w latach 2017-2021 poziom ubóstwa i wykluczenia wśród najmłodszych był niższy niż w całej populacji ogółem. Inaczej zjawisko to kształtowało się przeciętnie w UE, gdzie w tym samym okresie sytuacja materialno-bytowa polepszyła się w najmniejszym stopniu wśród osób poniżej 18 roku życia i nie zbliżyła się do poziomu ogółem. W przypadku osób wchodzących w dorosłość (tzw. „młodych dorosłych”), poziom ubóstwa i wykluczenia społecznego również obniżył się, ale w mniejszym stopniu niż wśród dzieci. W efekcie to „młodzi dorośli” są obecnie grupą najbardziej dotkniętą przez to zjawisko w Polsce (podobnie jak w UE).

Do poprawy warunków życia dzieci w Polsce przyczyniło się m.in. wprowadzenie od 2016 r. świadczenia wspierającego rodziny w częściowym pokryciu wydatków związanych z wychowywaniem dzieci w ramach programu rządowego „Rodzina 500 plus” (od 2024 r. – „Rodzina 800 plus”). Największy spadek ubóstwa wśród dzieci odnotowano w Polsce w pierwszych latach funkcjonowania tego programu. W latach kolejnych tempo spadku było znacznie wolniejsze, natomiast w latach 2021-2023 zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego wśród dzieci zaczął się w Polsce zwiększać. Obniżenie poziomu życia najmłodszych obserwowane jest również w UE. Ma to związek m.in. z pogorszeniem sytuacji materialnej gospodarstw domowych w czasie pandemii oraz z wysoką inflacją.

Jednym z czynników powodujących zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest pogłębiona deprywacja materialna i społeczna, która jest związana z brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb (wynikającym z problemów finansowych) uważanych jako pożądane lub nawet niezbędne do godnego życia. W Polsce w latach 2015-2023 odsetek dzieci dotkniętych tym zjawiskiem zmniejszył się z 9% do 3%, natomiast wśród tzw. „młodych dorosłych” (w grupie wieku 18-24 lata) zmniejszył się z 6% do 1%. W 2023 r. wyniki te uplasowały Polskę odpowiednio na 7. miejscu w przypadku osób poniżej 18 lat i na 4. miejscu w przypadku „młodych dorosłych” wśród krajów UE o najniższej wartości wskaźnika pogłębionej deprywacji materialnej i społecznej. Polska wypada również lepiej od średniej dla państw Wspólnoty. Biorąc pod uwagę poszczególne rodzaje potrzeb, sytuacja poprawiła się najbardziej (wśród osób w wieku 16-24 lata) w ramach takich aktywności jak: regularne uczestnictwo w różnych formach spędzania czasu wolnego, wydawanie raz w tygodniu niewielkiej sumy pieniędzy na własne potrzeby czy spotykanie się co najmniej raz w miesiącu z rodziną bądź przyjaciółmi na posiłku lub drinku.

Od 2010 r. znacznie poprawiły się w Polsce warunki mieszkaniowe dzieci. Odsetek dzieci żyjących w budynkach z takimi problemami jak wilgoć, zagrzybienie bądź przeciekający dach, spadł z 17% w 2010 r. do 7% w 2023 r. Odsetek dzieci, które mieszkają w niedostatecznie oświetlonych domach zmniejszył się w tym okresie z 8% do 3%. Na powyższe niedogodności dzieci w Polsce są narażone rzadziej niż ich rówieśnicy w UE. Wyzwaniem pozostaje natomiast wciąż wysoki w naszym kraju wskaźnik przeludnienia mieszkań. Wśród osób poniżej 18 lat wyniósł on w 2023 r. 44%, umiejscawiając Polskę na 5. miejscu wśród krajów UE z najwyższą wartością wskaźnika. Oznacza to, że niemal połowa dzieci w Polsce mieszkała w lokalu, który nie spełniał ustalonych minimalnych norm przestrzeni na jedną osobę¹. Pomimo tego, sytuacja uległa znacznej poprawie w porównaniu z 2010 r., kiedy w takich warunkach żyło 61% dzieci.

Najbardziej dotkliwą formą ubóstwa jest jego postać skrajna, wyznaczana w Polsce na podstawie tzw. minimum egzystencji¹. Określa ono granicę zaspokajania potrzeb, poniżej której występuje biologiczne zagrożenie życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego człowieka. Dlatego w koszyku tzw. minimum egzystencjalnego znajdują się wyłącznie potrzeby, które umożliwiają człowiekowi przetrwanie i nie mogą być odłożone w czasie (wyżywienie, mieszkanie, leki i higiena osobista, odzież, edukacja dzieci w zakresie podstawowym). Minimum egzystencjalne nie uwzględnia udziału w kulturze, sporcie i wypoczynku, czy korzystania z transportu i łączności. To odróżnia je od wielowymiarowych form ubóstwa, związanych nie tylko z brakiem dostępu do podstawowych artykułów i usług (ubóstwo dochodowe), ale również z brakiem możliwości uczestnictwa w życiu społeczno-gospodarczym, politycznym i kulturalnym (wykluczenie społeczne).

W latach 2015-2023 odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencjalnego wyraźnie wahał się; dotyczyło to również osób najmłodszych oraz rodzin z dziećmi na utrzymaniu. Wpływ na okresowe spadki i wzrosty zasięgu tego zjawiska miała przede wszystkim sytuacja materialna gospodarstw domowych (i warunkujące ją kryzysy zewnętrzne), ale także zmiany progów ubóstwa skrajnego (określane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych na podstawie średniorocznych wskaźników cen ogłaszanych przez GUS).

1) Minimum egzystencji, zwane również minimum biologicznym, szacowane jest przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS).

* Dane za lata 2021-2023 zostały uogólnione w oparciu o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021, uwzględniając dodatkowo strukturę ludności według wieku i płci w związku z czym nie są one wprost porównywalne z analogicznymi danymi za lata wcześniejsze.
** W grupie małżeństw uwzględniono również związki nieformalne.
*** Dziecko na utrzymaniu jest to osoba w wieku 0–14 lat (włącznie), będąca w składzie gospodarstwa domowego lub osoba w wieku 15–25 lat, o ile nie posiada własnego źródła utrzymania lub nie pozostaje w związku małżeńskim (lub związku nieformalnym).

Zasięg ubóstwa skrajnego w Polsce jest obecnie mniejszy niż w 2015 r. – zarówno wśród osób najmłodszych (0-17 lat), jak i we wszystkich typach gospodarstw domowych z dziećmi na utrzymaniu. Wyjątkiem są małżeństwa (lub związki nieformalne) z jednym dzieckiem, w przypadku których sytuacja nie zmieniła się istotnie. Poprawa dotyczy w szczególności gospodarstw domowych, które są najbardziej narażone na ubóstwo, czyli rodzin wielodzietnych oraz samotnych rodziców (w ich przypadku zasięg ubóstwa skrajnego został ograniczony odpowiednio niemal dwa razy lub ponad dwa razy w porównaniu z 2015 r.). Co więcej, poziom tego zjawiska wśród osób samotnie wychowujących dzieci spadł poniżej poziomu ogółem, a w przypadku rodzin z co najmniej trojgiem dzieci doszło niemal do jego zrównania z poziomem ubóstwa skrajnego w całej populacji (w 2023 r.). Pomijając typologię gospodarstw domowych i biorąc pod uwagę jedynie wiek, zasięg ubóstwa skrajnego zmniejszył się w porównaniu z 2015 r. tylko wśród osób najmłodszych (0-17 lat). Mimo to, nadal ubóstwo skrajne dotyka częściej dzieci niż osoby dorosłe i jego zasięg jest większy wśród osób najmłodszych niż w populacji ogółem.

*Dane za lata 2021-2023 zostały uogólnione w oparciu o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021, uwzględniając dodatkowo strukturę ludności według wieku i płci w związku z czym nie są one wprost porównywalne z analogicznymi danymi za lata wcześniejsze

Na warunki życia dzieci wpływa m.in. wykształcenie ich rodziców. Na ogół im wyższy poziom wykształcenia rodziców, tym mniejszy zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego¹ wśród dzieci. W porównaniu z 2015 r. najbardziej poprawiła się stopa życia dzieci najbardziej narażonych na ubóstwo, których rodzice posiadali najniższy poziom wykształcenia; w Polsce pozytywne zmiany były większe niż w UE. Zasięg ubóstwa i wykluczenia w tej grupie dzieci został ograniczony na tyle znacząco w naszym kraju (z 69% w 2015 r. do 30% w 2023 r.), że niemal zrównał się z poziomem tego zjawiska wśród dzieci, których rodzice posiadają wykształcenie średnie. Poza świadczeniem wychowawczym „Rodzina 500 plus”, do istotnej poprawy sytuacji dzieci w gospodarstwach domowych o najniższym poziomie wykształcenia mógł się przyczynić wzrost minimalnego wynagrodzenia za pracę, któremu towarzyszył systematyczny spadek liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia.

1) Odsetek osób, które są zagrożone ubóstwem lub pogłębioną deprywacją materialną lub żyją w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy.

Im członkowie gospodarstwa domowego są bliżej pełnego zatrudnienia, tym mniejsze zagrożenie ubóstwem wśród dzieci. Polska należy do grupy krajów w UE, w których bardzo niska intensywność pracy² nie stanowi wyzwania. Problem niskiej intensywności pracy dotyczył w 2023 r. 3% gospodarstw domowych z dziećmi na utrzymaniu, a w gospodarstwach domowych bez dzieci zjawisko to występuje dwa razy częściej. Liczba dzieci w gospodarstwach domowych, w których osoby dorosłe pracują poniżej swoich możliwości (mniej niż 20% ich całkowitego potencjału pracy) spadła w Polsce o niemal 40% w porównaniu z 2015 r. (w UE średnio o ponad 10%). W rezultacie wyraźnie obniżył się w Polsce odsetek dzieci w rodzinach o bardzo niskiej intensywności pracy i jednocześnie zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem z 76% w 2015 r. do 49% w 2023 r. (pomimo gwałtownego odwrócenia trendu w latach 2020-2021). W UE zasięg tego zjawiska został ograniczony w znacznie mniejszym stopniu, tj. odpowiednio z 76% do 70% (bez wahań w okresie pandemii).

2) Odsetek osób w wieku 0-59 lat mieszkających w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy, tzn. takich, w których osoby dorosłe w wieku (18 - 59 lat) w minionym roku przepracowały mniej niż 20% ich całkowitego potencjału pracy.

Charakter zależności między składem gospodarstwa domowego a warunkami życia najmłodszych nie zmienił się znacząco w ciągu ostatnich lat. Nadal dzieci pod opieką samotnego rodzica oraz dzieci z rodzin wielodzietnych (mających troje lub więcej dzieci na utrzymaniu) są bardziej narażone na ubóstwo i wykluczenie niż dzieci z dwojgiem rodziców i mniejszą liczbą/bez rodzeństwa (zarówno w Polsce, jak i w UE). Sytuacja dzieci samotnych rodziców i pochodzących z rodzin wielodzietnych poprawiła się w Polsce znacząco w porównaniu z 2015 r. (w UE również, ale w mniejszym stopniu niż w Polsce).