Polska na drodze zrównoważonego rozwoju. Raport SDG 2025

O ubóstwie ekonomicznym mówi się najczęściej przez pryzmat trzech granic: ustawowej (określa, kto może liczyć na pomoc społeczną), skrajnej (pokazuje, kto żyje poniżej minimum egzystencji) i relatywnej (wskazuje osoby, których dochody są znacznie mniejsze niż przeciętnie w kraju). Bez względu na to, którą z nich weźmiemy pod uwagę, w Polsce do 2022 r. przeważały korzystne tendencje pod względem zasięgu ubóstwa. W 2023 r. trend się odwrócił, co było efektem m.in. wysokiej inflacji – wzrosło ubóstwo skrajne oraz, nieznacznie, ubóstwo relatywne. Jedynie skala ubóstwa ustawowego nadal zmniejszała się, ale wynikało to z utrzymania kryteriów uprawniających do pomocy na poziomie z 2022 r. (776 zł dla osoby samotnej i 600 zł dla osoby w rodzinie). W efekcie w 2023 r., po raz pierwszy od wielu lat, stopa ubóstwa skrajnego (6,6%) była wyższa niż stopa ubóstwa ustawowego (4,1%). Oznacza to, że spora część osób żyjących poniżej minimum egzystencji nie była uprawniona do otrzymywania świadczeń z pomocy społecznej.

Stabilizację sytuacji materialnej wspierają różne świadczenia społeczne, takie jak zasiłki, emerytury, dodatki mieszkaniowe czy programy typu "Rodzina 800+”. Bez transferów społecznych dziś, podobnie jak przed dekadą, zagrożona ubóstwem¹ byłaby niemal ¼ mieszkańców kraju (24% wobec 23% w 2015 r.). Po włączeniu tych transferów do dochodów skala zagrożenia ubóstwem w Polsce wynosi 14% (w UE 16%) i jest znacznie mniejsza niż w 2015 r. (18%), co pokazuje jak duże znaczenie ma wsparcie państwa. Dzięki transferom społecznym, takim jak wprowadzone w 2016 r. świadczenie Rodzina 500+, o połowę zmniejszyło się zagrożenie ubóstwem wśród dzieci. Obecnie jest ono podobne do przeciętnego dla całej populacji, podczas gdy w 2015 r. to właśnie dzieci były najbardziej narażone na ubóstwo. Niepokojąco natomiast wygląda sytuacja osób powyżej 65. roku życia. Nawet po uwzględnieniu transferów społecznych skala zagrożenia ubóstwem wśród tych osób jest dziś większa niż w 2015 r. (15% wobec 12%). Podobne tendencje widać w większości krajów UE: zagrożenie ubóstwem po transferach społecznych wśród dzieci spadło (z 21% do 19%), a wzrosło wśród seniorów (z 14% do 17%). W Unii Europejskiej najbardziej narażeni na ubóstwo są najmłodsi mieszkańcy Hiszpanii, Bułgarii i Rumunii (26-29%) oraz najstarsi mieszkańcy Łotwy, Estonii, Chorwacji i Litwy (37-41%).

Ryzyko ubóstwa zależy również m.in. od miejsca zamieszkania. W Polsce osoby mieszkające na wsi są prawie dwa razy bardziej narażone na ubóstwo niż mieszkańcy miast. Obecnie dotyczy to 21% mieszkańców wsi (wobec 29% w 2015 r.) oraz 12% mieszkańców miast (wcześniej 15%). Największe różnice na niekorzyść mieszkańców obszarów wiejskich widać w Rumunii (w której na ubóstwo narażonych jest 42% mieszkańców wsi i 14% mieszkańców miast) oraz w Bułgarii (odpowiednio 41% i 22%). Wynika to m.in. z większego natężenia bezrobocia na terenach wiejskich, migracji do miast czy trudniejszego dostępu do wielu usług publicznych. Są też kraje, w których jest odwrotnie − to mieszkańcom miast częściej zagraża ubóstwo niż osobom żyjącym na wsi. Tak jest m.in. na Malcie, w Belgii i Austrii, gdzie odsetek osób zagrożonych ubóstwem w miastach jest ponad dwa razy większy niż na terenach wiejskich. Ma to związek m.in. z wysokimi kosztami życia w dużych miastach oraz tym, że trafiają tam bezrobotni migranci i osoby o niższych kwalifikacjach. W całej Unii Europejskiej różnice są niewielkie – z ryzykiem ubóstwa zarówno na wsi, jak i w miastach, zmaga się ok. 20% osób.

¹ Zagrożenie ubóstwem oznacza sytuację, w której osoba lub gospodarstwo domowe dysponuje dochodami mniejszymi niż 60% krajowej mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji.

W Polsce jest dziś ponad trzy razy mniej osób doświadczających pogłębionej deprywacji materialnej i społecznej niż w 2015 r. (2,3% wobec 7,8%). O takiej deprywacji mówimy wtedy, gdy brakuje środków na zaspokojenie co najmniej 7 z 13 podstawowych potrzeb. Również w większości krajów UE widoczna jest poprawa w porównaniu z 2015 r. Najbardziej obniżył się odsetek osób zmagających się ze skrajnym niedostatkiem w Bułgarii (z 37% do 17%) i Rumunii (z 34% do 17%). Wyjątek stanowią kraje Europy Północnej (Finlandia i Szwecja) oraz Zachodniej (Hiszpania, Dania, Austria i Niemcy), gdzie skrajny niedostatek dotyka dziś nieco więcej osób niż w 2015 r. Przeciętnie w UE odsetek osób doświadczających pogłębionej deprywacji materialnej i społecznej zmniejszył się z 9,7% do 6,4%.

Poprawiły się także warunki mieszkaniowe i stan techniczny lokali mieszkalnych. Choć nasze mieszkania nadal należą do jednych z najbardziej przeludnionych w Unii Europejskiej, to w porównaniu z 2015 r. sytuacja jest lepsza. Obecnie co trzeci mieszkaniec Polski (34%) mieszka w zbyt małym mieszkaniu, czyli w warunkach, w których liczba pokoi jest niewystarczająca w stosunku do liczby domowników (według definicji Eurostatu). W 2015 r. przeludnienie dotyczyło aż 43% mieszkańców Polski. Dla porównania, w całej UE odsetek osób mieszkających w przeludnionych lokalach od lat utrzymuje się na poziomie ok. 17‒18%.

Obecnie w Polsce poważnej deprywacji mieszkaniowej doświadcza o połowę mniej osób niż w 2015 r. (5% wobec 10%). Dotyczy to sytuacji, w której osoby żyją nie tylko w przeludnionych lokalach, ale też bez łazienki, z nieszczelnym dachem lub w niedoświetlonych pomieszczeniach. Obecnie już tylko 0,5% osób w naszym kraju żyje w lokalach bez łazienki czy toalety (wobec 3% w 2015 r.), a 6% w lokalach o złym stanie technicznym (wobec 12%). Mimo wyraźnej poprawy Polska wciąż wypada nieco słabiej niż średnia dla UE, według której poważną deprywacją mieszkaniową dotkniętych jest 4% mieszkańców Wspólnoty (w 2015 r. było to 5%). Z poważną deprywacją mieszkaniową najczęściej zmagają się mieszkańcy Łotwy i Rumunii (10‒12%), a najrzadziej Malty, Finlandii, Cypru i Holandii (ok. 1% lub mniej).

Podobnie jak w większości krajów UE, w Polsce mniej gospodarstw domowych niż jeszcze kilka lat temu zmaga się z nadmiernymi kosztami mieszkaniowymi. Obecnie 5% gospodarstw domowych w Polsce przeznacza na koszty mieszkaniowe (np. na czynsz, raty kredytu, media) ponad 40% swojego dochodu rozporządzalnego, podczas gdy w 2015 r. dotyczyło to 9%. Dla porównania w UE takich gospodarstw domowych jest 8% (wobec 11% w 2015 r.). Zarówno w Polsce, jak i w większości krajów UE, do 2020 r. odsetek gospodarstw domowych przeciążonych kosztami mieszkaniowymi stopniowo malał, m.in. dzięki dobrej koniunkturze gospodarczej. Sytuacja zmieniła się w 2021 r., kiedy pod wpływem zewnętrznych kryzysów takich jak pandemia, wojna na Ukrainie i wysoka inflacja ‒ koszty mieszkaniowe zaczęły coraz bardziej obciążać budżety gospodarstw domowych. Obecnie koszty mieszkaniowe najbardziej obciążają mieszkańców Grecji (gdzie dotyczy to blisko 30% gospodarstw domowych), Danii, Niemiec i Szwecji (11-15%), a najmniej ‒ Cypru, Chorwacji i Słowenii (2-4%).