Polska na drodze zrównoważonego rozwoju. Raport SDG 2025

Polska wyróżnia się wysokim poziomem bezpieczeństwa żywnościowego na tle krajów europejskich, a problem braku dostępu do wystarczającej ilości żywności o odpowiedniej jakości występuje u nas znacznie rzadziej niż w państwach rozwijających się. Według FAO 3,4% populacji Polski doświadcza umiarkowanego lub poważnego braku bezpieczeństwa żywnościowego. To znacznie mniej niż w 2015 r. (wówczas problem ten dotyczył ok. 9% mieszkańców) i w czasie pandemii COVID-19 (kiedy odsetek osób zmagających się z ograniczonym dostępem do żywności wynosił ponad 7%).

Poważny brak bezpieczeństwa żywnościowego w Polsce występuje stosunkowo rzadko i dotyczy głównie osób żyjących w skrajnym ubóstwie – takich, które z powodu biedy pomijają posiłki lub jedzą bardzo mało, odczuwając głód przez cały dzień lub dłużej. FAO szacuje, że mniej niż 2% Polaków doświadcza takich sytuacji, a najmniejszy odsetek takich osób (poniżej 0,5%) był przed pandemią COVID-19 oraz w 2023 r.

Umiarkowany lub duży brak bezpieczeństwa żywnościowego dotyka częściej kobiet niż mężczyzn. W 2023 r. zmagało się z nim 4,2% kobiet i 2,7% mężczyzn. Natomiast odsetek osób doświadczających poważnego braku bezpieczeństwa żywnościowego w ostatnich latach był zbliżony dla obydwu płci i wynosił mniej niż 0,5%.

Od kilku lat Polska znajduje się wśród krajów Unii Europejskiej o najniższym odsetku osób, które nie mogą sobie pozwolić na posiłek z mięsem, rybą lub ich wegetariańskim odpowiednikiem co drugi dzień. Według Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC) liczba takich osób w Polsce stopniowo maleje – w 2024 r. stanowiły one 2,8% całej populacji, podczas gdy w 2015 r. było to 8,2%. To duży postęp, zwłaszcza że przed 2015 r. odsetek osób dotkniętych tym problemem był w Polsce wyższy niż przeciętnie w UE. Poprawę odnotowano we wszystkich typach polskich gospodarstw. Najbardziej (ponad czterokrotnie) obniżył się odsetek osób, których nie stać na pełnowartościowy posiłek w gospodarstwach z dziećmi na utrzymaniu – z 7,1% w 2015 r. do 1,7%.

Jak kraje radzą sobie z zapewnieniem dostępu do żywności, pokazuje także Globalny Indeks Bezpieczeństwa Żywnościowego. W najnowszym badaniu z 2022 r. Polska zajęła 21. miejsce wśród 113 badanych krajów na świecie oraz 13. miejsce w Unii Europejskiej (podczas gdy w 2015 r. były to odpowiednio: 26. i 16. pozycja). Nasz kraj najlepiej wypadł pod względem przystępności cenowej oraz jakości diety i bezpieczeństwa zdrowotnego żywności (gdzie uzyskaliśmy bardzo dobre wyniki). Obszary związane z dostępnością żywności otrzymały umiarkowane oceny, ale lepsze niż dekadę wcześniej. Umiarkowaną ocenę zyskała także zdolność systemu żywnościowego do utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego w dłuższej perspektywie. W ciągu ostatniej dekady Polska systematycznie poprawiała swoją pozycję. Obecnie zalicza się do krajów o dobrym bezpieczeństwie żywnościowym, natomiast jeszcze kilka lat temu klasyfikowano ją jako kraj o umiarkowanym bezpieczeństwie żywnościowym.

Polska jest jednym z czołowych producentów rolnych w Unii Europejskiej. Wytwarza ok. 7% produkcji rolnej Wspólnoty, a ponad 18% wszystkich pracujących w unijnym sektorze rolniczym jest zatrudnionych w Polsce. Nasz kraj należy do trzech największych producentów podstawowych zbóż, roślin okopowych, tytoniu oraz mleka krowiego. Ponadto Polska jest największym dostawcą jabłek i mięsa drobiowego w UE.

Zmiany strukturalne zachodzące w Polsce mają duże znaczenie dla rozwoju zrównoważonego i wydajnego rolnictwa w całym regionie. Choć ponad połowę gospodarstw rolnych w kraju stanowią małe jednostki, obserwuje się stopniową koncentrację użytków rolnych. Od 2016 r. liczba gospodarstw rolnych w Polsce zmniejszyła się o prawie 13%, w tym małych gospodarstw (do 20 ha) – o 15%. Przybyło z kolei gospodarstw dużych (o powierzchni co najmniej 50 ha) – o 27%, w tym tych o co najmniej 100 ha – o 24%. Zwiększyła się średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie: z 10,5 ha w 2015 r. do 11,6 ha. Znacznie poprawiła się wydajność pracy w sektorze rolniczym – wzrosła o 70%, tj. w dużo większym stopniu niż przeciętnie w UE (wzrost o 38%). Lepszy wynik od Polski osiągnęła jedynie Dania (w której wydajność pracy w rolnictwie wzrosła o 90%). Mimo tego postępu polskie rolnictwo jest jednym z mniej wydajnych w UE – wartość dodana brutto w sektorze rolniczym (w PPS na pracującego) wynosi 74% przeciętnej w UE, podczas gdy w 2015 r. było to tylko 53%.

Powszechną praktyką służącą zwiększaniu plonów, poprawie żyzności gleby oraz zapobieganiu jej degradacji jest stosowanie nawozów sztucznych. W Polsce najczęściej stosuje się nawozy mineralne zawierające azot, fosfor i potas. W ich stosowaniu ważne jest utrzymanie optymalnego bilansu składników odżywczych w glebie. W latach 2015–2023 ogólne zużycie nawozów mineralnych wahało się między 120 a 140 kg w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych. W tym samym czasie zwiększyło się zużycie nawozów wapniowych – z 39 do 78 kg na 1 ha – m.in. dzięki wsparciu w formie dotacji. Mimo to ilość nawozów wapniowych jest nadal niewystarczająca, biorąc pod uwagę duże zakwaszenie polskich gleb i związane z tym potrzeby nawożenia. Natomiast stężenie azotu w polskich glebach w latach 2015–2023 wahało się od 24 do 62 kg na 1 ha użytków rolnych. Norma nie wskazuje jednej rekomendowanej wartości, ponieważ zależy ona od wielu czynników, takich jak typ gleby, klimat, rodzaj uprawy czy intensywność produkcji rolniczej. Ogólnie przyjmuje się, że im niższe stężenie azotu w glebie, tym mniejsze ryzyko dla środowiska. W przypadku fosforu w ostatnich latach obserwuje się natomiast niewielki deficyt tego składnika w glebie. W latach 2021–2023 jego bilans był ujemny i wynosił od -0,1 do -2,7 na 1 ha, podczas gdy wcześniej był dodatni. Zalecana ilość fosforu to ok. 0 kg, co oznacza równowagę między poborem a dostarczeniem tego składnika.

Skalę wsparcia państwa dla rolnictwa i bezpieczeństwa żywnościowego można ocenić na podstawie relacji wydatków rządowych na ten sektor do udziału tego sektora w PKB. W Polsce wskaźnik ten utrzymuje się na stosunkowo stabilnym, ale niskim poziomie. W latach 2015–2023 oscylował wokół 0,4–0,6 (wartości poniżej 1 wskazują na niski priorytet dla tego sektora). Wśród krajów UE występuje duże zróżnicowanie pod tym względem. Najmniej ukierunkowane na sektor rolniczy są m.in. Szwecja i Belgia, natomiast najbardziej – Luksemburg, Malta, Irlandia i Czechy.